تاثیر آرامش بر تمرکز یک تجربه همگانی است؛ به این معنا که چه دچار اختلالات روان باشید چه خیر، زمان‌هایی که اوضاع آرام است، بهتر تصمیم می‌گیرید و عمل می‌کنید. این تجربه همگانی، تبدیل به یک ایده جالب برای تحقیقات دانشمندان از اواخر قرن 19 تا به امروز شد. در نتیجه این تحقیقات و تکامل آنها در طول زمان، امروزه می‌دانیم که بروز حالت‌های ناخوشایند، مانند استرس، در عملکرد مهارت‌های شناختی، مانند تمرکز، دخیل هستند. به همین ترتیب، امروزه افراد زیادی درمورد رابطه بین قرص ضد استرس و افزایش تمرکز سوال می‌کنند و می‌خواهند بدانند آیا مصرف این قرص‌ها، بر افزایش تمرکز موثر است؟
تاثیر اضطراب و استرس بر تمرکز
تابه‌حال دومینو بازی کرده‌اید؟ منظورم همان بازی‌ای است که کلی مهره مستطیلی رنگارنگ دارد که باید آنها را کنار هم بچینید تا شکل زیبایی ایجاد کنید. اگر تابه‌حال این بازی را انجام داده باشید، می‌دانید که چیدن مهره‌ها آن‌قدر که به نظر می‌رسد آسان نیست! فقط کافی است یک مهره را با بی‌دقتی جای‌گذاری کنید؛ سقوط می‌کند و با افتادن روی دومینوی کناری، همه دومینو ها را به هم می‌ریزد. این واکنش زنجیره‌ای مهره‌های دومینو، استعاره‌ای از پیوستگی و پیچیدگی روان انسان است.
هر مهره دومینو و خطوط و اشکال ایجاد شده توسط آنها، نمایانگر جنبه‌های مختلف شناختی مغز ما هستند؛ هزارتویی از مسیرهای متقاطع که همگی به هم راه دارند، درست مانند شبکه‌های عصبی مغز ما! همان‌طور که سقوط یک دومینو به سایر مهره‌ها سرایت می‌کند، تحریک بخشی از سیستم عصبی مغز نیز مسری محسوب می‌شود.
یکی از جنبه‌های کلیدی این قیاس، در حساسیت شرایط اولیه نهفته است. همان‌طور که چینش ضعیف مهره موردنظر باعث ازبین‌رفتن تمام زحمت‌های شما در بازی دومینو می‌شود، ذهن نیز به طرز قابل‌توجهی نسبت به افکار و تجربیات اولیه حساس است و این‌ها، تعیین‌کننده واکنش‌های بعدی مغز ما هستند. به همین ترتیب، نه‌تنها اضطراب و استرس بر تمرکز تاثیرگذارند، بلکه تمام احساسات و تجربه‌ها به‌نوعی به یکدیگر مرتبط هستند و منشا بروز دیگری خواهند بود:
- اضطراب باعث فعال‌شدن بخش استرس و ترس در مغز شما می‌شود که با ترشح کورتیزول، بدن را در شرایط جنگ‌وگریز قرار می‌دهد.
- شرایط جنگ‌وگریز بدن را در حالت آماده‌باش قرار می‌دهد و باعث بروز علائم جسمانی مانند تنش عضلانی، بی‌قراری جسمی و افزایش ضربان قلب می‌شود.
- فعال‌شدن علائم جسمانی، زمینه‌ساز بروز اختلال‌های شناختی است؛ زیرا مغز شما دائما بین خطرات و نگرانی‌های بالقوه شناور می‌شود و به فکر بقا می‌افتد. در نتیجه، موارد شناختی مانند حافظه، مهارت‌های حل مسئله و تصمیم‌گیری در اولویت‌های بعدی قرار می‌گیرند.
- زمانی که مهارت‌های شناختی در اولویت نباشند، ظرفیت مغز برای پرداختن به آنها کاهش پیدا می‌کند. مغز ما توانایی نگهداری اطلاعات را به‌صورت دائمی ندارد و بیشتر آنها را دور می‌ریزد. در اولویت نبودن مهارت‌های شناختی، ظرفیت حافظه فعال را کاهش می‌دهد.
- زمانی که بدن در حالت حفظ بقا قرار بگیرد، معمولا در صدد گریز برمی‌آید. به این حالت در روانشناسی، رفتار اجتنابی گفته می‌شود. در این شرایط، فرد اقدام به اهمال‌کاری، به تعویق‌انداختن کارها و دوری از وظایف چالش‌برانگیز خواهد کرد تا از بروز احساسات ناخوشایند جلوگیری کند. دقیقا مانند زمانی که انسان‌های اولیه در مواجهه با حیوانی مانند ببر، در غار پنهان می‌شدند و تحت هیچ شرایطی بیرون نمی‌آمدند. با این تفاوت که ببر بالاخره می‌رفت پی زندگی خودش و انسان‌ها از غار خارج می‌شدند. اما نگرانی‌ها و ترس‌های ما خودبه‌خود راهشان را نمی‌کشند بروند؛ بنابراین ما احتمالا تا چند سال در غار می‌مانیم!
مجموع این اتفاق‌ها، باعث بروز نشخوار فکری و تفکر بیش از حد در دو زمینه می‌شود؛ یک، پرداختن به ترس‌ها و نگرانی‌ها و دو، خودسرزنشگری و انفعال. آخرین دومینویی که در این فرایند به زمین می‌افتد، دومینوی تمرکز و توانایی هدایت توجه خواهد بود! برای درمان این مشکل در موارد حاد، معمولا از روش‌های دارویی استفاده می‌شود.
بیشتر بخوانید:
طریقه عملکرد قرص‌های افزایش تمرکز
قرص‌هایی که جهت افزایش تمرکز تجویز می‌شوند، عموما محرک سیستم عصبی هستند. افراد ADHD معمولا بی‌قراری ذهنی و جسمی دارند؛ بنابراین برای خیلی‌ها سوال پیش می‌آید که چرا باید داروی محرک مصرف کنند؟
یکی از ویژگی‌های اصلی افراد ADHD، ازدست‌رفتن سریع تمرکز است. به این معنا که محرک‌های زیادی در محیط یا در مغز آنها وجود دارد که نمی‌دانند باید به کدام یک واکنش نشان دهند؛ زیرا آنها توانایی فیلترکردن و اولویت‌بندی داده‌های دریافتی را ندارند. به زبان ساده، آنها نمی‌دانند باید به کدام محرک بیشتر توجه کنند و کدام یک را کنار بگذارند.
مصرف داروهای محرک، این توانایی را در افراد مبتلا به ADHD و اختلال تمرکز تقویت می‌کند. برای درک بیشتر این مسئله، توجه فرد ADHD را مشابه نور یک پروژکتور بزرگ در نظر بگیرید. نور پروژکتور بسیار گسترده است و فضای بزرگی را روشن می‌کند، اما یک نور سطحی محسوب می‌شود که صرفا به همه چیز می‌تابد و اصولا، تنها یک طرف جسم را روشن می‌کند؛ ضمن آنکه بیشتر جاها را در سایه رها می‌کند. بنابراین اگر پروژکتور در یک اتاق روشن باشد، چشمتان از شدت نور و مغزتان از شدت بی‌نظمی پراکندگی نور درد می‌گیرد!
عملکرد نور پروژکتور را با نور لیزر یا چراغ‌قوه مقایسه کنید. لیزر و چراغ‌قوه، هر دو نورهای متمرکزی تولید می‌کنند که تنها یک بخش از اتاق را روشن می‌کنند. این نور متمرکز، قابل‌حرکت است و تمام وجوه اجسام و عمق آنها را به شما نشان می‌دهد. درصورتی‌که دارو مصرف کنید، توجه شما از پروژکتور، تبدیل به چراغ‌قوه‌ای می‌شود که تنها بخش‌های موردنیاز شما را واضح و روشن می‌کند و سایر محرک‌ها را در تاریکی رها خواهد کرد. در نتیجه، شما تا نخواهید، محرک‌ها را نمی‌بینید که حواستان پرت شود!
متداول‌ترین قرص‌های افزایش تمرکز
قرص‌های افزایش تمرکز با تولید بیشتر مواد شیمیایی خاص در مغز، عملکرد آن را موثرتر و کارآمدتر می‌کنند. این قرص‌ها، اصطلاحا پیوسته رهش هستند؛ یعنی به‌گونه‌ای فرموله شده‌اند که دوز مصرفی را به‌آرامی در بدن آزاد کنند. در نتیجه، عوارض این قرص‌ها معمولا کم و قابل‌کنترل خواهد بود.
طبق گزارش‌ها، مصرف قرص‌های محرک، علائم اختلال تمرکز را در 70 تا 80 درصد افرادی که آنها را مصرف می‌کنند، کاهش می‌دهد. چند نمونه از متداول‌ترین قرص‌های افزایش تمرکز که برای درمان ADHD، اختلال تمرکز و اختلال اضطراب مورداستفاده قرار می‌گیرند به شرح زیر هستند:
- آمفتامین؛ نام های تجاری داروهای شامل این ماده عبارت‌اند از:
- Evekeo
- Adzenys ER
- Adzenys XR-ODT
- Dyanavel XR
- Evekeo ODT
- Amphetamine Sulfate
- دکستروآمفتامین؛ با نام تجاری Adderall
- دکس متیل فنیدات و متیل فیندات؛ نام‌های تجاری داروهای شامل این ماده عبارت‌اند از:
- Ritalin
- Concerta
- Equasym
- Medikinet
- Tranquilyn
- لیسدگزامفتامین؛ با نام تجاری Elvanse که در ایران با نام “ویاس” شناخته می‌شود.
بیشتر بخوانید:
رابطه قرص ضد استرس و افزایش تمرکز چیست؟
باتوجه‌به توضیحاتی که در بخش‌های قبل ارائه شد، فهمیدیم که استرس و اضطراب رابطه غیرمستقیمی با افزایش یا کاهش سطوح تمرکز دارند. سوال اصلی این است که آیا قرص‌های ضد استرس باعث افزایش تمرکز می‌شوند؟ طبق گزارش‌ها، برخی از داروهای مدیریت اضطراب، مشابه قرص‌های افزایش تمرکز، محرک هستند؛ یعنی بر افزایش فعالیت دوپامین، سروتونین و نوراپی‌نفرین تاثیر می‌گذارند.
دوپامین یک انتقال‌دهنده عصبی است که بر لذت، حرکت و تمرکز تاثیر می‌گذارد و نوراپی‌نفرین یک محرک است. داروهای اضطراب با مسدودکردن بازجذب آنها در نورون‌های مغز، عملکرد این انتقال‌دهنده‌های عصبی را افزایش می‌دهند. افزایش فعالیت این انتقال‌دهنده‌های عصبی، باعث ایجاد آرامش در وجود فرد می‌شود. به‌واسطه این آرامش، افراد بعد از مصرف این داروها تمرکز بالاتری را تجربه می‌کنند.
معمولا پزشکان در تجویز داروهای اختلال تمرکز و تشخیص این اختلال کمی احتیاط به خرج می‌دهند. در نتیجه، اول تلاش می‌کنند از منشا کمبود توجه شما اطمینان حاصل کنند. در بیشتر موارد، مشکل تمرکز ناشی از استرس، اضطراب، افسردگی، اختلالات خواب و موارد مشابه است؛ بنابراین، اولین قدم پزشک‌ها درمان و کنترل این اختلالات خواهد بود تا ببینند آیا مشکل تمرکز شما ریشه در این موارد دارد یا خیر. درصورتی‌که مشکل تمرکز شما با مصرف داروی ضد استرس برطرف نشد، پزشک از قرص افزایش تمرکز استفاده خواهد کرد.
هدف اصلی این داروها، کاهش علائم اضطراب و کنترل استرس است. این داروها، توسط هیچ پزشک با صلاحیتی، برای هدف اولیه بهبود تمرکز و توجه تجویز نخواهند شد. داروهای افزایش تمرکز تاثیر مستقیم‌تری بر تولید دوپامین و نوراپی‌نفرین دارند و به طور خاص برای افزایش تمرکز طراحی شده‌اند. هر دو نوع این داروها باید با تجویز پزشک مصرف شوند. لطفا تحت هیچ شرایطی در این موارد سرخود عمل نکنید.
بیشتر بخوانید:
انواع داروهای ضد استرس
داروهای ضد استرس به 4 دسته تقسیم می‌شوند:
- مهارکننده‌های بازجذب سروتونین (SSRIs)
- مهارکننده‌های بازجذب سروتونین- نوراپی نفرین (SNRIs)
- داروهای ضد افسردگی سه‌حلقه ای (TCAs)
- بنزودیازپین‌ها
انواع این داروها عبارت‌اتد از:
- سیتالوپرام؛ با نام تجاری Celexa
- اسیتالوپرام؛ با نام تجاری Lexapro
- فلوکستین؛ با نام‌های تجاری Prozac و سارافم
- فلووکسامین؛ با نام تجاری Luvox
- پاروکستین؛ با نام‌های تجاری Paxil، Paxil CR و Pexeva
- سرترالین؛ با نام تجاری Zoloft
- دولوکستین؛ با نام تجاری Cymbalta
- ونلافاکسین؛ با نام تجاری Effexor
- آمی تریپتیلین؛ با نام تجاری Elavil
- ایمی پرامین؛ با نام تجاری Tofranil
- نورتریپتیلین؛ با نام‌های تجاری Pamelor و Aventyl Hydrochloride
- آلپرازولام؛ با نام تجاری Xanax
- کلردیازپوکساید؛ با نام تجاری Librium
- دیازپام؛ با نام تجاری Valium
- لورازپام؛ با نام تجاری Ativan
بیشتر بخوانید:
کلام آخر
رابطه بین داروی ضد استرس و افزایش تمرکز کاملا غیرمستقیم است. این داروها با ایجاد حس آرامش در مغز فرد، به بهبود تصمیم‌گیری و فرایند انجام کارها کمک می‌کنند؛ به همین علت است که بیشتر افراد احساس تمرکز بیشتری بعد از مصرف آنها دارند. زیرا در زمان آرامش، شما به‌صورت طبیعی عملکرد بهتری خواهید داشت. با اینکه این داروها تأثیر غیرمستقیم بر بهبود تمرکز دارند، شما نباید از آنها به‌عنوان داروی افزایش تمرکز استفاده کنید؛ زیرا به‌صورت مستقیم برای این کار طراحی نشده‌اند و ممکن است به مغز شما آسیب برسانند. قبل از مصرف هرگونه دارو، حتما با یک پزشک مشورت کنید.
منابع
- https://www.webmd.com/add-adhd/adhd-medication-chart
- https://www.medicalnewstoday.com/articles/323666#types-of-anxiety-medication
- https://www.verywellmind.com/anti-anxiety-medications-2330663#:~:text=If%20you%20have%20anxiety%2C%20medication,and%20focus%20on%20other%20things.
- https://www.bangkokinternationalhospital.com/health-articles/disease-treatment/brain-fog-syndrome
- https://genomind.com/patients/7-signs-you-might-benefit-from-anti-anxiety-medication/
- https://www.medicalnewstoday.com/articles/supplements-to-help-focus
- https://www.healthline.com/nutrition/nootropics
- https://www.alluredetox.com/anxiety-medication-help-focus/
- https://developmentalpsychiatry.com/2022/11/30/anxiety-medication-5-benefits-you-should-know-about/#:~:text=Medication%20is%20often%20the%20first,of%20treatment%2C%20such%20as%20therapy.
- https://kidshealth.org/en/teens/study-drugs.html