اگر تابه‌حال شده وسط گفت‌وگو ناگهان به خودتان بیایید و ببینید از شدت صحبت به نفس‌نفس افتاده‌اید، دقیقا یادتان نیست چه می‌گفتید و اطرافیان با تعجب به شما نگاه می‌کنند، احتمالا پرش ذهن را تجربه کرده‌اید. پرش ذهن می‌تواند به دلایل زیر اتفاق بیفتد:
- عدم تعادل در انتقال‌دهنده‌های عصبی
- ناهنجاری در ساختارها و عملکردهای مغز
- استرس
- مصرف دارو
- کم‌خوابی
- مصرف مواد مخدر
- بیماری ADHD
- ترکیب شیدایی و ADHD
- مشکلات سلامت روان
در ادامه، مفصلا به این موارد پرداختیم و بعد از بررسی راهکارهای حل مشکل پرش ذهن، اصلی‌ترین روش بازیابی تمرکز بعد از پرش ذهن را به‌صورت خلاصه بررسی کردیم. به‌طورکلی، کلید حل مشکل پرش ذهنی (درصورتی‌که ناشی از اختلالات جسمی و روانی جدی نباشد)، بهبود تمرکز است؛ بنابراین توصیه می‌کنیم بررسی روش‌های افزایش تمرکز را در اولویت بگذارید و اگر افاقه نکردند، به پزشک مراجعه کنید.
پرش ذهن چیست؟
به تعریف انجمن روانشناسی آمریکا از پرش ذهن توجه کنید:
پرش ذهن نوعی اختلال فکری است که باعث می‌شود فرد به‌سرعت صحبت کند، ارتباط منطقی بین صحبت‌هایش (اغلب برای طرف مقابل) وجود نداشته باشد، صحبت‌هایش تنها برای خودش قابل‌درک باشند، در بیان کلمات و جملات به مشکل بخورد و در مدت‌زمان کمی به موضوعات مختلفی بپردازد.
تصور کنید درمورد مزه چای با شخصی وارد گفت‌وگو می‌شوید و ناگهان، درمورد نمره 10 گرفتن از ریاضی کلاس دومش صحبت کند! همه ما از این گفت‌وگوهای عجیب با دوستانمان داریم؛ اما ویژگی بارز صحبت‌های فرد دچار پرش ذهنی، “تداعی‌گرایانه بودن“ آن‌ها است. لفظ تداعی‌گرایانه به صحبتی (احساسی) ابلاغ می‌شود که مستقیما ناشی از یک تجربه جدا باشد؛ بنابراین، شاید گفت‌وگو با موضوع مزه چای شروع شده باشد، اما چای و مزه آن تداعی‌گر تجربیات و احساساتی بوده‌اند که فرد را یاد خاطره تلخ نمره ریاضی انداخته‌اند. تداعی‌گری تا حدی طبیعی است؛ اما در افراد دچار پرش ذهنی، با دو مشکل بزرگ ترکیب می‌شود:
- عدم کنترل فرد روی شدت صحبت
- عدم توانایی بروز و انتقال افکار به‌صورت منسجم و با ساختاری منطقی
به این معنا که شما به‌عنوان طرف صحبت، اصلا متوجه نمی‌شوید چطور بحث به نمره ریاضی کشیده شد، برای چه فرد مقابل در حال حرص خوردن است و اصلا چرا حالا و در سن 34 سالگی، دخترعموی پدرش را برای نمره بد ریاضی کلاس دومش سرزنش می‌کند؟!
علائم فرد دچار پرش ذهن چیست؟
- به‌صورت سریع و نامنظم درمورد مسائل متنوع صحبت می‌کنند.
- حرفهای آن‌ها بی‌معنا نیست؛ اما ارتباط بین صحبت‌هایشان تنها برای خودشان قابل‌فهم است. (در بیشتر موارد)
- قبل از تغییر موضوع، زمینه‌چینی نمی‌کنند و جزئیات لازم برای درک نحوه ارتباط کلمات و اتفاقات را ارائه نمی‌دهند.
- متوجه نیستند که صحبت‌هایشان برای دیگران نامفهوم و عجیب است؛ بعضا از اینکه حرفشان را متوجه نمی‌شوید شاکی هم می‌شوند!
- به حدی سریع صحبت می‌کنند که بعضی کلمات یا حتی افعال را جا می‌اندازند.
- به علت سرعت زیاد، دچار اختلالات کلامی می‌شوند و در مواردی، کلمات را اشتباه تلفظ می‌کنند یا جای حروف آن‌ها را تغییر می‌دهند؛ به‌عنوان‌مثال، به‌جای دفترچه می‌گویند دفچرته.
- زمان صحبت دارای هیجانات منفی، مانند اضطراب و عصبانیت هستند.
- زیاد و بی‌احتیاط صحبت می‌کنند و رد محسوسی از خودبزرگ‌بینی و برتری در صحبت‌هایشان حس می‌شود.
- معمولا جزئیات و بعضا کلیات صحبتشان را به‌خاطر نمی‌آورند.
شما می‌توانید برای کسب اطمینان از منشا پرش ذهنی خود، مقاله تمرکز چیست؟ را مطالعه کنید و ببینید آیا مشکل شما ناشی از تمرکز است یا خیر.
دلایل پرش ذهنی
مشابه سایر مسائل روانشناسی، کارشناسان دلیل اصلی بروز پرش ذهن را نیز نمی‌دانند! یافته‌های آن‌ها تا به امروز نشان می‌دهد عوامل متعددی در وقوع پرش ذهنی نقش دارند:
1- پرش ذهن ناشی از عدم تعادل در انتقال‌دهنده‌های عصبی
برای اطمینان از عدم تعادل انتقال‌دهنده‌های عصبی، باید به پزشک مراجعه کنید و آزمایش دهید. در حال حاضر، متخصصان معتقدند انتقال‌دهنده‌های عصبی زیر در بروز پرش ذهنی نقش دارند:
- دوپامین؛ مسئول تنظیم خلق‌وخو، لذت، انگیزه و فعال‌کننده سیستم پاداش مغز
- نوراپی‌نفرین؛ مسئول تنظیم برانگیختگی، توجه و پاسخ استرس
- سروتونین؛ مسئول تنظیم خلق‌وخو، احساسات، خواب و اشتها
- گلوتامات و گابا؛ مسئول انتقال عصبی تحریکی و مهاری
بروز اختلال در سطوح هر کدام از این هورمون‌ها، منجر به بروز اختلالات شناختی و عاطفی، رفتارهای تکانشی، افزایش هوشیاری، تفکر آشفته و افزایش مفرط انرژی خواهد شد که زمینه‌ساز بروز پرش ذهنی هستند.
2- پرش ذهن ناشی از ناهنجاری در ساختارها و عملکردهای مغز
این ناهنجاری‌ها می‌توانند در روند شکل‌گیری، بیان و ایجاد ارتباط معنادار بین گفته‌های فرد تداخل ایجاد کنند. طبق بررسی‌ها، ناهنجاری‌های زیر در بروز پرش ذهنی نقش دارند:
- عدم تعادل انتقال‌دهنده‌های عصبی
- ناهنجاری‌های ساختاری؛ یعنی تغییرات در اندازه، شکل یا حجم نواحی مغزی
- ناهنجاری‌های عملکردی؛ یعنی تغییرات در فعالیت، اتصال و متابولیسم مناطق مغز و شبکه‌های عصبی
- ناهنجاری‌های رشد عصبی که در دوره‌های مهم رشد مغز رخ می‌دهند؛ مانند عوامل ژنتیکی، تولد زودرس، عوامل استرس‌زای اولیه زندگی و تاثیرات محیطی
در نتیجه بروز این ناهنجاری‌ها، بلوغ مغز و شکل‌گیری ساختارهای آن تحت‌تاثیر قرار می‌گیرند و فرد مستعد بروز اختلالات خلقی، عاطفی تکانشی و شناختی خواهد شد؛ در نتیجه، سطوح مختلفی از پرش ذهنی را تجربه خواهد کرد.
3- پرش ذهنی ناشی از استرس
استرس می‌تواند با فعال‌سازی پاسخ‌های فیزیولوژیکی و ترشح مضاعف هورمون‌هایی مانند کورتیزول و آدرنالین، تعادل انتقال‌دهنده‌های عصبی را به هم بزند. کاربرد اصلی این هورمون‌ها آماده‌سازی بدن برای پاسخ به تهدیدات احتمالی است؛ بنابراین، بدن در حالت جنگ‌وگریز قرار می‌گیرد و افزایش برانگیختگی، هوشیاری و فعال‌سازی کارکردهای شناختی را تجربه خواهد کرد.
استرس مزمن و بیش از حد مغز و ذهن شما را دائما فعال نگه می‌دارد و از جایی به بعد، مغز دچار فرسودگی خواهد شد. درنتیجه، فرد دچار مشکلاتی مانند اضافه‌بار شناختی، حواس‌پرتی، تکانشگری، تفکر آشفته و ناتوانی در حفظ یک فرایند فکری منسجم می‌شود که زمینه‌ساز بروز پرش ذهن هستند.
4- پرش ذهنی ناشی از کم‌خوابی
ارتباط بین پرش ذهنی و کم‌خوابی غیرمستقیم است. کم‌خوابی یا محرومیت از خواب تاثیرات زیر را بر بدن شما خواهند گذاشت:
- اختلال در تنظیم انتقال‌دهنده‌های عصبی
- اختلال در عملکردهای شناختی؛ مانند توجه، حافظه، عملکرد اجرایی، تصمیم‌گیری، حفظ تمرکز، پردازش اطلاعات و قضاوت منسجم
- افزایش فعالیت قشر مغز؛ هجوم اطلاعات حسی و محرک‌های درونی و ایجاد اختلال در فیلترکردن افکار نامربوط و حفظ یک فرایند فکری منسجم
- اختلال در عملکرد طبیعی شبکه‌های عصبی مغز؛ کاهش فعالیت مناطق درگیر در کنترل شناختی، افزایش فعالیت مناطق درگیر در پردازش هیجانی و تکانشگری و تغییر در ارتباطات نرمال آن‌ها با یکدیگر
این تاثیرات با ایجاد الگوهای فکری تکانشی و نامنظم، منجر به بروز اختلالات خلقی و روانی می‌شوند و پراکندگی و بروز جریان‌های فکری ازهم‌گسیخته در ذهن را به دنبال دارند؛ در نتیجه، شما علائمی مشابه پرش ذهن را تجربه خواهید کرد. توجه داشته باشید که پرش ذهنی ناشی از کم‌خوابی، موقتی است و در صورت خواب کافی، برطرف خواهد شد. درحالی‌که پرش ذهنی اصلی، معمولا ناشی از اختلالاتی مانند اختلال دوقطبی است و بخشی از یک الگوی بیمارگونه گسترده‌تر محسوب می‌شود.
5- پرش ذهنی ناشی از اختلال ADHD
دکتر William Dodson تعبیر جالبی از ADHD دارد:
دنیای مبتلایان به ADHD، یک خط صاف نیست؛ آن‌ها هرگز یک نقطه را پشت سر نمی‌گذارند تا به نقطه دیگر برسند، هرگز از گذشته جدا نمی‌شوند تا به حال و آینده برسند. برای آن‌ها، دنیا منحنی است؛ گذشته، حال و آینده هرگز جدا و متمایز نیستند و گویی هم‌زمان اتفاق می‌افتند.
باتوجه‌به این دیدگاه، افراد مبتلا به ADHD دائما و به طرز مخربی در لحظه حال زندگی می‌کنند و گذشته و آینده برایشان بی‌معناست؛ بنابراین نه می‌توانند افکار را درگذشته جا بگذارند و نه می‌توانند آن‌ها را به بعد موکول کنند. مبتلایان ADHD همواره یک بار سنگین از افکار متنوع را در ذهن شلوغ خود حمل می‌کنند. همان‌طور که در مقاله چگونه تمرکز کنیم؟ بررسی کردیم، حجم زیاد افکار و اطلاعات به مغز آسیب می‌زند و فیلترهای آن را از بین می‌برند. اگر فیلتری نباشد، هر فکری با هر اولویت و موضوعی به‌سرعت وارد مغز می‌شود؛ در این شرایط موتور مغز روشن است و اصطکاک می‌خورد، اما کار مفیدی انجام نمی‌شود.
6- پرش ذهنی ناشی از ترکیب شیدایی و ADHD
یکی از عوارض بیماری ADHD، توانایی تمرکز بیش از حد و بعضا مخرب روی کارهای موردعلاقه فرد است. این تمرکز در ظاهر مفید و هدفمند به نظر می‌رسد؛ غافل از اینکه در این شرایط، فرد از نظر ذهنی از فضای اطرافش جدا می‌شود. او پا به دنیای خودش می‌گذارد که در آن، همه چیز برایش آشنا است و می‌تواند هر چقدر و با هر سرعتی که می‌خواهد به هر مسئله‌ای بپردازد؛ زیرا دیگر طرف مقابلی نیست که مجبور باشد به‌خاطر او، یک ساختار منطقی در حرف‌هایش ایجاد کند.
از طرف دیگر، افراد مبتلا به اختلال دوقطبی در دوره شیدایی دچار مشکلات خواب می‌شوند. دوره‌های شیدایی با علائمی مانند انرژی بیش از حد همراه هستند؛ بنابراین حتی اگر فرد شدیدا خسته و کلافه باشد، باز هم نمی‌تواند بخوابد. در این دوره، فرد مدام حس می‌کند چیزی مانند جریان برق از وجودش می‌گذرد و مانند یک شوک، او را بیدار نگه می‌دارد. این ناتوانی در سکون ذهن و بدن منجر به بروز مشکلات جدی شناختی در فرد می‌شود و در صورت ابتلا به ADHD، فرد هر روز زمان بیشتری را در دنیای خود و در شرایط کمبود خواب خواهد گذراند.
راه‌های جلوگیری از پرش ذهن
به این گفته Mark Ruffalo، استاد روانپزشکی در کالج پزشکی دانشگاه Central Florida، توجه کنید:
افراد دچار پرش ذهن متوجه مشکل خود نیستند؛ بنابراین، توانایی متوقف کردن این رفتار را بدون دریافت درمان حرفهای نخواهند داشت (حتی اگر تذکر بشنوند، مطالعه کنند و آگاهی خود را بالا ببرند).
توصیه اول ما به مراجعان برای درمان پرش ذهنی، صحبت با یک پزشک یا روانپزشک است؛ در طول این صحبت، شما باید علائم خود، میزان شدت آن و واکنش‌هایی که از اطرافیان دریافت می‌کنید را با جزئیات بیان کنید. در ادامه، پزشک می‌تواند با انجام آزمایشات مشکلات جسمی شما را حل کند یا روانپزشک داروهای مربوطه را برای شما تجویز خواهد کرد.
چطور از پرش ذهن جلوگیری کنم؟
برای جلوگیری از پرش ذهنی، باید از روش‌هایی استفاده کنید که به شما در کنترل دوباره افکارتان، کاهش پریشانی و بهبود عملکرد روزانه کمک کنند. روش‌های کلی زیر در مدیریت پرش ذهنی مفید هستند:
- شناسایی محرک‌های بروز و تشدید پرش ذهنی با کمک ژورنال نویسی یا تذکر اطرافیان
- مصرف یک رژیم غذایی مناسب، مغذی و همسو با شرایط بدنی و روانی
- استفاده از تکنیک‌های افزایش تمرکز ذهن برای کمک به ایجاد جریان‌های فکری منسجم؛ مانند ایجاد روتین
- ارتباط با دوستان و اعضای خانواده حمایتگر و امن؛ از آن‌ها بخواهید به‌جای شما، مراقب علائم پرش ذهنی باشند و تذکر بدهند.
- حضور در لحظه با کمک مدیتیشن ذهن‌آگاهی؛ در بیشتر موارد، علت اصلی بروز پرش ذهن غرق‌شدن در گذشته و آینده است.
- یافتن روش‌هایی برای مدیریت استرس؛ مانند صحبت‌کردن با دیگران، نوشتن روزانه، مدیتیشن و ازبین‌بردن عوامل بروز استرس. باید در مشکل عمیق شوید و آن‌قدر پایین بروید که به اصل مطلب برسید؛ به‌عنوان‌مثال، اگر درس‌خواندن منجر به استرس شما شده است، می‌توانید با استفاده از تکنیک‌های افزایش تمرکز هنگام مطالعه آن را برطرف کنید.
- گنجاندن فعالیت بدنی کافی در برنامه روزانه و تخلیه انرژی مضاعف جسمی و روانی
- استفاده از تکنیک‌های تنفس عمیق برای کمک به کاهش سرعت مغز و شدت افکار
- استفاده از داروهای تجویز شده توسط پزشک
- استفاده از داروها یا روش‌هایی برای بهبود خواب (برای اطلاعات بیشتر، مقاله تمرکز برای خوابیدن را مطالعه کنید.)
- شرکت در دوره‌های گروه‌درمانی و استفاده از تجربیات دیگران
- مراجعه به روانشناس و بهره‌بردن از رویکرد شناختی رفتاری CBT
در نهایت، زمانی که متوجه پرش ذهن درونی و بیرونی شدید، روند تفکر خود را (با بهره‌بردن از روش‌هایی مانند شمارش برعکس) آگاهانه کند کنید. برای آرام‌شدن به خودتان زمان بدهید و بگذارید مغزتان فرصتی برای روغن‌کاری چرخ‌دنده‌هایش داشته باشد! در صورت امکان، تمام افکاری که در آن لحظه به مغزتان هجوم آوردند را روی کاغذ بنویسید و تلاش کنید رابطه بین آن‌ها را پیدا کنید. اگر در یک فضای اجتماعی مانند محل کار بودید، از تکنیک‌های بهبود تمرکز در محیط کار بهره ببرید تا کنترل افکار خود را دوباره به دست بیاورید.
کلام آخر
پرش ذهن یک “اختلال” محسوب نمی‌شود و می‌تواند در سطوح مختلفی برای اکثریت افراد اتفاق بیفتد؛ در بیشتر موارد، پرش ذهنی ناشی از ترس، استرس و عصبانیت مقطعی یا مزمن خواهد بود. مسئله اینجاست که روند و نوع شدت‌گرفتن آن در افراد مختلف، متفاوت است و برخلاف باور عموم، یک اتفاق عادی محسوب نمی‌شود؛ یعنی چه مزمن باشد و چه مقطعی، ما انتظار نداریم افراد دارای سلامت روان علائم پرش ذهنی قابل‌توجهی از خود نشان دهند. بنابراین، از کنار این مسئله به‌سادگی نگذرید و حتما با یک پزشک مشورت کنید.
منابع
- Sciencedirect
- Springerlink
- Medicalnewstoday
- Neurodivergentinsights
- Healthline
- Psycom
- Verywellmind
- ADDitude
- Sciencedirect
- NCBI
- Verywellmind
- ADDitude
- Sleepfoundation
- Choosingtherapy