تمرکز از آن دسته مهارت‌های شناختی است که ضرورت آن کودک و بزرگسال نمی‌شناسد. بزرگسالان برای انجام کارهای روزمره و عملکرد مناسب در جامعه و روابط نیاز به سطح مناسبی از تمرکز دارند؛ اما تمرکز در کودکان، چیزی فراتر از صرفا “توانایی انجام یک کار“ محسوب می‌شود. اتفاقات، احساسات و تجربه‌های کودکی پایه و اساس شخصیت او را می‌سازند و تمرکز، نقش مهمی در مثبت یا منفی بودن این سه دارد. کودک متمرکز، کودکی است که اعتمادبه‌نفس و ظرفیت روانی بالایی دارد؛ بنابراین، به‌مراتب کمتر از همسالان نامتمرکز خود دچار مشکل خواهد شد.
علائم تمرکز پایین در کودکان
تمرکز در کودکان و بزرگسالان یک تعریف مشترک دارد:
توانایی کنترل و هدایت توجه به یک موضوع مشخص و توانایی رهاکردن خودخواسته و به‌موقع آن.
از درس‌خواندن بگیرید تا میزان توجه به سخنان والدین، کودک باتوجه‌به عملکردش بازخوردی دریافت خواهد کرد. مناسب‌بودن این عملکرد، ارتباط مستقیمی با میزان تمرکز کودک قبل و حین فرایند دارد؛ بنابراین، نتیجه می‌گیریم تمرکز ستون اصلی شکل‌گیری توانایی‌ها و شخصیت کودک و لازمه یادگیری و رشد او خواهد بود. پرورش مناسب و به‌جای این مهارت شناختی، مخصوصا در سال‌های اولیه زندگی که کودک در حال یادگیری اصول و توانایی‌های اساسی است، یک ضرورت محسوب می‌شود.
طبیعت کودک کنجکاو، پر انرژی و تنوع‌طلب است؛ بنابراین از یک شاخه به شاخه دیگر پریدن و نیمه‌تمام گذاشتن بازی‌ها و کارها، صرفا به معنای مشکل تمرکز در کودکان نخواهد بود. باید توجه داشته باشید که تمرکز پایین در کودکان لزوما به معنای ابتلای او به اختلالات تمرکز و ADHD نیست؛ ضمن آنکه به علت همپوشانی بالای علائم این اختلالات با رفتارهای نرمال کودکانه، تشخیص آن‌ها بسیار دشوار خواهد بود و باید توسط متخصص صورت بگیرد. بااین‌حال، در ادامه به تعدادی از علائم تمرکز پایین در کودکان پرداخته‌ایم که بررسی آن‌ها برای تشخیص نیاز اولیه به مراجعه به روانشناس و روانپزشک، خالی‌ازلطف نیست:
- مشکل در یادآوری آموخته‌ها و سخنان اطرافیان
- مشکل در استفاده و پرورش مهارت‌های حل مسئله و تصمیم‌گیری
- ناتوانی در ارزیابی و تحلیل شرایط
- بروز نشانه‌های اضطراب و سرگشتگی حین یک شرایط ناشناخته یا غیرقابل‌پیش‌بینی؛ موارد ساده‌ای مانند از راه رسیدن یک مهمان سرزده.
- عدم شرکت در فعالیت‌های گروهی یا فعالیت‌های پیچیده‌ای که دستورالعمل‌های طولانی دارند؛ مانند نواختن یک ساز.
- نشانه‌هایی دال بر عدم اعتمادبه‌نفس و عزت‌نفس
- حواس‌پرتی‌های مکرر و اشتباهات تکراری و ساده؛ زیرا با عدم حضور در لحظه، از آن‌ها عبرت نگرفته است.
- عملکرد ضعیف در یادگیری مهارت‌ها و بازیهای جدید
- دشواری در برقراری تعاملات اجتماعی
- ناتوانی در پردازش شنیداری؛ عدم درک و دریافت عمیق اطلاعات شفاهی
راهکارهای افزایش تمرکز در کودکان
راهکارهای افزایش تمرکز در کودکان بسیار موثر هستند؛ زیرا هنوز شخصیت و باورهای آن‌ها (و به همین ترتیب مقاومت آن‌ها نسبت به روش‌های مختلف) شکل نگرفته است. در ادامه به بررسی تعدادی از مهم‌ترین آن‌ها خواهیم پرداخت:
1. زمان و مکان مشخصی برای انجام تکالیف و مطالعه تعیین کنید
یکی از بهترین روش‌های عادت‌دادن مغز به انجام کارها، شرطی‌کردن آن است. برای شرطی‌کردن مغز، باید در ساعت، مکان و شرایط خاص به یک کار مشخص بپردازید؛ به‌عنوان‌مثال، هر روز ساعت 3 بعدازظهر پشت میز تحریرتان بنشینید و احساساتتان را بنویسید. بعد از مدتی، مغز شما شرطی می‌شود و با نزدیک‌شدن به ساعت 3، تمایل آن به نشستن پشت میز، نوشتن و زیرورو کردن احساسات بیشتر خواهد شد. در این مرحله، مغز می‌خواهد تحت هر شرایطی، سر ساعت 3 روی این کار تمرکز کند؛ حتی اگر خوابیده باشید، ممکن است ناگهان از خواب بپرید یا خوابی دررابطه‌با همین مسئله ببینید.
به همین ترتیب، اگر مغز کودک برای انجام کاری شرطی شود، به طور خودکار به انجام آن کار خواهد پرداخت و به‌احتمال زیاد، نیازی به اجرای تکنیک‌های جانبی برای افزایش تمرکز در هنگام مطالعه نخواهد بود. رمز شرطی‌کردن مغز، در تکرار و تاکید است؛ شما باید بلااستثنا به این برنامه روزانه پایبند باشید و در مقابل مقاومت یا بداخلاقی کودک، دست از تلاش نکشید. اولین مرحله برای ایجاد تمرکز، درک نقش اجبار در فرایند آن است؛ شما باید بتوانید کودک را مجبور کنید که بنشیند و به کارش برسد. توجه داشته باشید که نباید در القای این نقش از روش‌های قهری استفاده شود. تکنیک شرطی‌کردن مانند نوشتن یک کد بی‌نقص برای هدایت سیستم مغز است؛ کافی است برنامه را تعیین کنید و دکمه شروع را بزنید، بقیه کارها توسط خود مغز انجام خواهد شد!
2. زمان استراحت معقول در نظر بگیرید
برخلاف تصور عموم، پرداختن به یک کار برای مدت طولانی و به‌صورت مداوم نشانه تمرکز نیست؛ بلکه نشان‌دهنده یک اخلاق مخرب است که مبنای آن تحمل فشار، آزار و آسیب غیرضروری برای مدت طولانی محسوب می‌شود. در این الگوی مخرب، فرد باور دارد که باید برای رسیدن به هدف، خودش را تحت‌فشار بگذارد و در غیر این صورت، موفق نمی‌شود یا موفقیتش ارزشی نخواهد داشت.
طبق مطالعات، نه‌تنها طبیعت مغز انسان تنوع‌طلب و بازیگوش است، بلکه در بازه‌های زمانی کوتاه نیاز به استراحت دارد. شما نمی‌توانید از تلفن همراهتان برای ساعات طولانی کار بکشید و در نهایت، باید آن را شارژ کنید؛ به همین ترتیب، مغز هم باید با استراحت شارژ شود. اما اصول این استراحت چیست؟
باتوجه‌به نوارهای مغزی گرفته شده از شرکت‌کنندگان در مطالعات مختلف، دانشمندان متوجه شدند میانگین زمانی که مغز بیشترین تمرکز را تجربه میکند، 25 تا 30 دقیقه است؛ اما زمانی که یک حواس‌پرتی بزرگ اتفاق بیفتد، مغز به 17 دقیقه زمان برای ایجاد دوباره تمرکز ازدست‌رفته نیاز دارد. در نتیجه، بهتر است کودکان 25 تا 30 دقیقه را به انجام کار موردنظر بپردازند و حدود 5 تا نهایت 7 دقیقه زمان استراحت داشته باشند. این زمان‌ها باتوجه‌به شرایط هر کودک منحصربه‌فرد خواهند بود و شما می‌توانید آن‌ها را شخصی‌سازی کنید.
3. عوامل حواس‌پرتی را حذف کنید
این مورد، اصلی‌ترین و بهترین روش برای افزایش تمرکز و کنترل ذهن محسوب می‌شود. ناتوانی مغز در پردازش تعدادی زیادی از مسائل در مدت‌زمان کم، علت اصلی بروز مشکلات تمرکز در کودکان شناخته می‌شود. ذهن کودکان مانند یک لوح سفید است و آن‌ها بدون هیچ‌گونه باور قبلی با مسائل مختلف روبه‌رو خواهند شد. در نتیجه، نیاز به زمان و انرژی بیشتری برای تجزیه‌وتحلیل آن‌ها خواهند داشت.
عملکرد مغز بسیار شبیه به یک کامپیوتر است؛ اگر کامپیوتر برای ساعات طولانی روشن بماند و فعالیت سنگین انجام دهد، کند می‌شود و نیاز به ریستارت دارد. به همین ترتیب، اگر مغز کودک در مدت‌زمان کمی در معرض تعداد زیادی اتفاقات جدید و منفی باشد، توانایی پردازش و تحلیل را در همان مراحل اولیه از دست خواهد داد و یاد می‌گیرد بدون فکرکردن، از کنار همه چیز رد شود. در ادامه، چند عامل مهم بروز حواس‌پرتی در کودکان را معرفی می‌کنیم. شما باید با شناسایی و رفع آن‌ها، به بهبود تمرکز کودک خود کمک کنید:
- قرارگرفتن در معرض شبکه‌های اجتماعی و بمباران اطلاعاتی
- تماشای بیش از حد تلویزیون، سریال‌ها و کارتون‌هایی که هر کدام موضوعات جدایی دارند؛ هر محتوا پیامی انتقال می‌دهد و کودک باید بعد از مشاهده محتوا، زمان کافی برای هضم و پردازش آن داشته باشد.
- قرارگرفتن در معرض تعارضات خانوادگی و تجربه احساساتی مانند ترس، نگرانی و مسئولیت در سنین بسیار پایین
4. شرایط مناسبی برای حفظ تمرکز در کودک فراهم کنید
همه افراد، در هر سنی که باشند، یک سری ترجیحات برای انجام فعالیت‌های مختلف دارند و تمرکز در کودکان نیز از این قاعده مستثنی نیست. شما باید زمانی را به مشاهده رفتارهای کودک در شرایط مختلف اختصاص دهید و کیفیت عملکرد او را در هر یک بررسی کنید. معمولا موارد زیر برای تمرکز در کودکان مورد بررسی قرار می‌گیرند:
- دمای محیط
- نور محیط
- میزان سروصدا
- نوع سروصدا (صدای بازی هم‌سن‌وسال‌ها، صدای تلویزیون، صدای خیابان، صدای ماشین‌ها و غیره)
- مرتب یا شلوغ بودن اتاق
- حضور دوست یا والد در محل
- میزان دسترسی کودک به اسباب‌بازی‌های موردعلاقه‌اش
نکته مهم در این مورد، درنظرگرفتن نظرات منطقی و غیرمنطقی کودک در این فرایند است؛ به‌عنوان‌مثال، کودک ممکن است مایل به تماشای تلویزیون یا گوش‌دادن به یک فایل صوتی در حین انجام کار باشد. به‌عنوان والد، شما می‌دانید که این کار بهره‌وری او را پایین خواهد آورد، اما باید انعطاف به خرج دهید و بگذارید کودک با آزمون و خطا، سهمی در این برنامه‌ریزی و تصمیم‌گیری‌ها داشته باشد.
توجه داشته باشید که شرایط مناسب، صرفا محدود به فضای فیزیکی فعالیت کودک نخواهد بود؛ بلکه این شرایط شامل درونیات کودک نیز می‌شوند. در کنار مواردی مانند ناراحتی‌ها، ترس‌ها، اضطراب‌ها و مشکلات اعتمادبه‌نفس، باید در نظر داشته باشید که کودکان مبتلا به اختلالات تمرکز، ذهن به‌هم‌ریخته‌ای دارند؛ بنابراین هر چقدر محیط را مطابق میلشان تنظیم کنید، ذهنشان شلوغ و بی‌نظم باقی می‌ماند. یکی از روش‌های نظم‌دادن به ذهن، سازماندهی و برنامه‌ریزی است. برای این کار، باید با دغدغه‌های ذهنی کودک خود آشنا باشید. به مثال زیر توجه کنید:
- کودک شدیدا از انجام یک فعالیت درسی پیچیده و طولانی اجتناب میکند:
- زمان بگذارید و دستورالعمل معلم را مطالعه کنید.
- با کودک در مورد آن صحبت کنید و از او بخواهید هر چه می‌داند به شما بیاموزد؛ اجازه دهید از هر ابزاری که می‌خواهد در این مرحله استفاده کند.
- تمام این اطلاعات را به طور مرتب یادداشت کنید و یک پروژه سنگین را به چند مرحله کوتاه تقسیم نمایید.
- از کودک بخواهید جایی بنشیند که بتواند دفتر شما را ببیند. با کشیدن شکل‌ها و نمودارها و خط‌های رنگی، روند انجام کار را به او نشان دهید؛ اینکه از کجا باید شروع کند، کجا کار تمام می‌شود، هر مرحله شامل چه‌کارهایی است و چطور به بهبود نتیجه کار کمک میکند، چه روش‌هایی برای انجام هر مرحله وجود دارد و برای هر مرحله چقدر زمان نیاز است.
قرار نیست کودک کاملا مطابق این برنامه پیش برود (ترجیحا برنامه را جایی نگذارید که با دیدن زمان‌بندی و حجم کار مضطرب شود)؛ هدف از این برنامه‌ریزی این است که کودک بفهمد کارهای سخت و دشوار نشدنی نیستند، مسائل دنیای واقعی به‌اندازه تصورات ذهنی او بغرنج نخواهند بود و همواره می‌تواند روی کمک شما به‌عنوان والد حساب کند.
5. مدیریت احساسات درونی را به کودک بیاموزید
یکی از عوامل مهم بروز مشکلات تمرکز در کودکان، تجربه مداوم احساسات درونی مانند ترس، استرس و اضطراب است. منشا این احساسات به دودسته درونی و بیرونی تقسیم می‌شوند. برای حل مسائل بیرونی، باید از توصیه‌های بخش قبل برای ایجاد یک شرایط آرامش‌بخش استفاده کنید؛ اما سروکله زدن با عوامل درونی کمی دشوارتر است. عوامل درونی بروز استرس و اضطراب در کودک، ارتباط مستقیمی با عوامل بیرونی دارند؛ به‌عنوان‌مثال، خشونت خانگی، تحقیر زبانی، صداهای بلند و درد دل پدر و مادر تعدادی از این عوامل هستند.
در بیشتر مواقع، مشکلات تمرکز کودکان ناشی از اضطراب است به‌راحتی برطرف می‌شود؛ شما می‌توانید با استفاده از دارودرمانی، روان‌درمانی و تکنیک‌های مدیریت اضطراب این مشکلات را در کودک بهبود ببخشید. درصورتی‌که بعد از درمان‌های کاهش استرس تغییری در میزان تمرکز کودک احساس نکردید، باید کمی عمیق‌تر شوید و با کمک متخصص، به بررسی دلایل ریشه‌ای بپردازید.
6. از بازیهای مناسب برای افزایش تمرکز در کودکان بهره ببرید
یکی از بهترین روش‌های تمرین تمرکز در کودکان، استفاده از بازی است. بازی، زبان ارتباط کودکان با ما و روشی برای کمک به ذهن کودک جهت فهم پیچیدگی‌های دنیا محسوب می‌شود. ضمن آنکه بازی در مقایسه با سایر راهکارهای مستقیم افزایش تمرکز، حس صمیمیت و محبت برای کودک ایجاد میکند و منجر به کاهش اعمال فشار بر کودک خواهد شد.
در صورت تمایل، شما می‌توانید از متد بازی درمانی بیش فعالی در روند بهبود تمرکز در کودکان بهره ببرید. تعدادی از اقدامات مناسب در ادامه بررسی شده‌اند:
- دست‌دادن یا رقص‌های منحصربه‌فرد و من‌درآوردی
- بازیهای آشپزی و باغبانی
- نقاشی انگشتی
- ساخت کاردستی‌های هدفمند
- تمرین‌های داستان نویسی، سناریو نویسی و اجرای نمایش
- مسابقه‌هایی با مضمون تمرکز (یادتان باشد باید ببازید!)
7. غذاهای مناسب برای تقویت تمرکز در کودکان را در برنامه غذایی روزانه بگنجانید
پزشکان توصیه می‌کنند والدین با مشورت پزشک یا مشاور تغذیه برنامه غذایی مناسبی برای کودک در نظر بگیرند؛ زیرا در برخی مواقع، مشکلات شناختی مانند تمرکز، به دلیل کمبود مواد مغذی در بدن کودک بروز می‌کنند. این مواد معمولا شامل ویتامین‌هایی هستند که به عملکرد بهتر بخش‌های مختلف مغز و ارتباط موثر آن‌ها کمک می‌کنند. به‌طورکلی، کودکان باید طیف وسیعی از میوه‌ها، سبزی‌ها، غلات کامل، محصولات لبنی و ویتامین ها (مانند ویتامین ب برای تمرکز) را به‌عنوان بخشی از یک رژیم غذایی متعادل مصرف کنند.
برای اطلاعات بیشتر در این زمینه، مقالات مربوط به نقش تغذیه در تمرکز را مطالعه بفرمایید.
8. ساعاتی از روز را به فعالیت بدنی بگذرانید
مطالعات نشان داده‌اند تاثیر ورزش روی فعالیت مغز، مشابه تاثیر مصرف داروهایی مانند ریتالین است؛ ضمن آنکه بیشتر فعالیت‌های ورزشی، دستورالعمل‌ها و قوانین ساده‌ای دارند که برای کودکان با مشکل تمرکز به‌راحتی قابل‌یادگیری خواهند بود. همچنین انطباق حرکات بدن با این قوانین، یک چالش سبک و مناسب برای درگیرکردن بخش‌های مختلف مغز کودک غیرمتمرکز است. ورزش با تخلیه انرژی اضافی بدن، روحیه کودک را بهبود می‌بخشد و با موفقیت‌های کوچک، اعتمادبه‌نفس و حس ارزشمندی او را بالا خواهد برد.
9. در برخی رفتارهای خود تجدیدنظر کنید
هیچ‌کس نمی‌تواند عشق والدین به فرزند و تلاش‌های آن‌ها برای بهبود شرایط کودک را نادیده بگیرد؛ اما گاهی وقت‌ها ممکن است با ناآگاهی به کودکمان آسیب بزنیم. به‌طورکلی، در ارتباط با کودکان، باید نسبت به تن صدا، لحن جملات و کلمات مورداستفاده حساسیت بسیاری به خرج دهیم؛ اما در زمینه کودک دارای مشکل تمرکز، این حساسیت چندبرابر می‌شود.
کودک دارای مشکل تمرکز متوجه تفاوت خود با هم‌سن‌وسال‌هایش می‌شود و پیش‌زمینه گوشه‌گیری، ترس و بیزاری را دارد. در ارتباط با این کودکان، باید حواسمان را جمع کنیم که حتی یک کلمه از صحبت‌هایمان، مشوق تشدید این دسته از احساسات نشوند؛ زیرا بر خلاف باور عموم، کودکان موارد کوچکی از رفتارهای ما را به‌خاطر می‌سپارند که ممکن است چند دقیقه بعد از یاد خودمان بروند! همین موارد کوچک، در ناخودآگاه کودک جا خوش میکند و تاثیرات منفی خود را نشان خواهد داد. در ادامه، تعدادی مثال بررسی شده‌اند:
- اگر به کودک چیزی گفتید یا درخواستی از او داشتید، حتما چند بار با روش‌ها و کلمات مختلف حرفتان را تکرار کنید.
- به‌گونه‌ای بنشینید که چشمانتان هم سطح چشمان کودک باشد تا توجه تمام‌وکمال او را در لحظه دریافت کنید.
- کاملا ساده و به‌دوراز هرگونه پیچیدگی با کودک صحبت کنید و نظراتتان را بیان کنید؛ اگر لازم بود، با کشیدن شکل‌ها یا انجام قسمتی از کار توسط خودتان منظورتان را برسانید.
رعایت این موارد از سمت شما نباید به صورتی باشد که کودک متوجه رفتار ویژه دیگران در ارتباط با خودش شود. در نهایت، توجه داشته باشید توانایی تمرکز در کودکان با ما متفاوت است. یک کودک ۲ساله به طور متوسط تنها 4 تا 6 دقیقه بر روی کار متمرکز می‌ماند. این زمان برای کودکان ۶ساله 10 تا 12 دقیقه و برای کودکان ۱۲ساله به بالا 25 تا 35 دقیقه خواهد بود. انتظار شما از کودک باید باتوجه‌به شرایط او و توانایی‌هایش باشد، نه باتوجه‌به میزان و شدت تلاش‌های خودتان!
کلام آخر
سال‌های کودکی مهم‌ترین سال‌های زندگی یک فرد هستند؛ زیرا طی آن‌ها، اصلی‌ترین و کاربردی‌ترین مهارت‌ها پرورش پیدا می‌کنند و از همان سن‌وسال، در عملکرد و وضعیت جسمی و روحی کودک موثر خواهند بود. تمرکز در کودکان می‌تواند منجر به بهبود عملکرد تحصیلی، بهبود فعالیت‌های حل مسئله، پرورش مهارت‌های مدیریت شرایط استرس‌زا و خطرناک، بهبود حال روحی، ایجاد احساس موفقیت و ارزشمندی و کاهش احتمال بروز اختلالاتی مانند افسردگی و اضطراب شود؛ در نتیجه، مسائل مربوط به تمرکز در کودکان باید به‌عنوان مبحثی بسیار مهم به رسمیت شناخته شوند و موردتوجه و بررسی قرار گیرند.
منابع
- https://www.linkedin.com/pulse/importance-concentration-kids-learning-development-astralacademy
- https://komodomath.com/blog/how-to-improve-concentration-in-young-children
- https://www.understood.org/en/articles/how-to-improve-focus-in-kids
- https://childdevelopment.com.au/areas-of-concern/attention-and-concentration/
- https://www.nhsggc.org.uk/kids/resources/ot-activityinformation-sheets/attention-and-concentration/#:~:text=Some%20children%20may%20have%20trouble,identify%20potential%20causes%20and%20solutions
- https://www.pbs.org/parents/thrive/tips-for-helping-your-child-focus-and-concentrate
- https://www.understood.org/en/articles/child-trouble-focusing
- https://www.acc.edu.au/blog/why-your-child-cant-pay-attention/
- https://childmind.org/article/not-all-attention-problems-are-adhd/
- https://www.oxfordlearning.com/why-cant-my-child-focus/