یکی از اصلی‌ترین مشکلات والدین با کودک بیش فعال، عدم تمرکز و توجه کافی است. با توجه به همین مسئله، بیشتر والدین در اجرای راهکارهای کنترل علائم بیش فعالی به مشکل می‌خورند؛ زیرا کودکشان دستورالعمل‌ها را دنبال نمی‌کند یا به‌خاطر سپردن آن‌ها برایش دشوار است. یکی از روش‌های حل این مشکل، استفاده از بازی و تبدیل راهکارها به یک فعالیت سرگرم‌کننده خواهد بود. درصورتی که از بازی درمانی بیش فعالی استفاده کنید، کودکان واکنش بهتر و موثرتری به راهکارهای درمانی خواهد داشت. شما می‌توانید نمونه‌های بازی‌درمانی بیش فعالی زیر را در این مقاله مطالعه کنید:
- دست‌دادن مخصوص
- گدازه روی زمین
- بازی‌های آشپزی
- نقاشی انگشتی
- نفس‌های حبابی
- انواع کاردستی
ویژگی‌های کودکان بیش فعال
ADHD در کودکان خود را به شیوه‌های مختلفی بروز می‌دهد؛ اما به‌طورکلی سه نوع دارد:
- بی‌توجهی
- بیش فعالی (فکری یا ذهنی)
- ترکیبی از هر دو
به طور خلاصه علائم ADHD در کودکان عبارتند از:
- مشکل عدم توجه و تمرکز
- بی‌نظمی کلافه‌کننده
- اشتباهات مکرر و بعضا تکراری که معمولا ناشی از عدم توجه است.
- فراموش‌کردن فعالیت‌های ساده روزانه
- حواس‌پرتی شدید
- مشکل در پیروی از دستورالعمل‌ها
- مشکل در یادگیری و کسب اطلاعات شفاهی
- بی‌قراری فیزیکی؛ مانند ضربه‌زدن با پا یا دست
- نداشتن درک درستی از خطر
- مشکل در پرداختن به فعالیت‌های گروهی
نکته: توجه داشته باشید صدق این موارد در رفتارهای کودک شما به‌تنهایی نشانه ADHD نیست و تشخیص این اختلال فقط بر عهده پزشک خواهد بود.
درمان ADHD
برای درمان هر مشکلی، باید اول منشا آن را پیدا کنیم. باتوجه به اینکه نمی‌دانیم علت بیش فعالی چیست، پرداختن به درمان آن کمی مشکل خواهد بود. دانشمندان سه حدس اصلی برای چیستی منشا ADHD دارند:
- ژنتیک
- ویژگی‌های مغز
- عوامل محیطی
بنابراین، “درمان‌ها” بر راهکارهایی متمرکز هستند که در صدد حل یا بهبود این سه مورد باشند. در حال حاضر، درمان این اختلال شامل اقداماتی مانند مصرف قرص ADHD، شرکت در جلسات روان‌درمانی و افزایش آگاهی درمورد این اختلال است. در صورتی که بیمار بزرگسال باشد، روند درمان این اختلال با استفاده از روش‌های نام‌برده آسان‌تر است؛ زیرا با اینکه او مشکلات عدیده‌ای در زمینه تمرکز دارد، درک کافی از روند درمان خواهد داشت.
اما جلب همکاری کودکان برای تعامل و انجام فعالیت‌ها و راهکارهای درمان ADHD بسیار دشوار خواهد بود؛ زیرا بی‌توجهی و شیطنت طبیعی کودک، به دلیل تاثیرات ADHD تشدید می‌شود و کار را برای والدین و روان‌درمانگر دشوار می‌کند. در این شرایط، باید به یکی از روش‌های قدیمی و باستانی برای فریب‌دادن کودکان متوسل شویم: بازی! البته در این مورد؛ بازی درمانی!
- بیشتر بخوانید: نقش تغذیه در بیش فعالی
- بیشتر بخوانید: علت بیش فعالی چیست؟
- بیشتر بخوانید: بیش فعالی و تأخیر کلامی
بازی درمانی بیش فعالی چیست؟
در اوایل شکل‌گیری حوزه روانشناسی کودک، روانکاوان به سرعت “بازی“ را به‌عنوان فرصتی برای درمان اضطراب‌های رشد و بلوغ، تشویق کودک به انجام کارها و روبه‌رو کردن او با واقعیت شناسایی کردند. بعدها این رویکرد از کودکانه بودن خارج شد و حتی برای بزرگسالان در شکل‌های مختلف به کار گرفته شد. دکتر Lawrence J. Cohen، نویسنده کتاب والدین بازیگوش (Playful Parenting) معتقد است:
هیچ کودکی با یا بدون ADHD، به راحتی وارد جلسه نمی‌شود و حرف دلش را نمی‌زند. اگر ما طبیعت بازیگوش کودکان و نقش بازی به‌عنوان یک روش طبیعی برای رهایی از تنش‌های روزانه را نادیده بگیریم، پرخاشگری و زیاده‌روی‌های کودک افزایش پیدا می‌کند و حتی جلسه روان‌درمانی هم تبدیل به یک فضای خشک و بی‌روح خواهد شد. کودک اگر قرار بود به این فضا پاسخ دهد که اصلا پیش ما نمی‌آمد!
در مقایسه با رویکردهای رسمی‌تر، مانند تمرین مهارت‌های اکتشافی و گفت‌وگو درمورد آن، “بازی” با فرافکنی عمدی، بازنمایی ذهنی کودک از واقعیت را قوی می‌کند؛ یعنی بازی وسیله‌ای است که ما با آن، درک کودک از دنیا را واقع‌گرایانه‌تر می‌کنیم و برعکس، درک خودمان از دنیای او را بالاتر می‌بریم. در طول بازی درمانی بیش فعالی، کودک از ظاهرسازی و بازی بودن فرآیند آگاه است و هدف ما فریب‌دادن او نیست.
بازی درمانی برای کودکان مبتلا به ADHD و ADD یک “درمان” نیست؛ بلکه یک روش تشخیص اختلال، کاهش علائم و کمک به کودک برای درک شرایط است. معمولا بازی درمانی در مراحل اولیه با هدف تشخیص وجود یا شدت ADHD در کودک مورد استفاده قرار می‌گیرد. در ادامه، از آن به‌عنوان روشی برای تفهیم شرایط خاص به کودک، آموزش راهکارهای کاهش علائم، غلبه بر مشکلات احساسی و ناتنظیمی احساسی استفاده می‌کنیم. دکتر Carol Brady از دانشگاه Houston در این مورد گفته است:
بازی‌های کودکانه، روشی استعاری برای برقراری ارتباط هستند. زمانی که به‌جای رویکردهای رسمی از بازی برای درمان استفاده می‌کنیم، مانند این است که یک داروی شیرین را جایگزین یک داروی تلخ کرده باشیم؛ کودک برای دوز بعدی ثانیه‌شماری خواهد کرد!
Price می‌گوید:
لحظاتی که در آن‌ها در حال بازی و تفریح هستیم، از شادترین، پرانرژی‌ترین و سرزنده‌ترین لحظات زندگی ما هستند.
باتوجه‌به این گفته و طبیعت لذت‌طلب مغز بیش‌فعال، بازی یکی از بهترین روش‌ها برای هموار کردن مسیر روان‌درمانی محسوب می‌شود. (منبع 1، 2)
فواید بازی درمانی بیش فعالی چیست؟
بازی و سایر کارکردهای نمادین، در مراحل اولیه رشد کودک در زمینه‌های زبان روایی و ذهنیت ظاهر می‌شوند. طبق گفته‌های Meersand & Gilmore:
بازی فرآیندی برای تبدیل تجربه منفعل به تسلط و مهارت فعال است. این فرایند برای تعدیل احساسات تکانشی و شدید، معنا بخشیدن به وقایع و اتفاقات سنگین و احساسی، توانایی درک دیگران و دیدگاه آن‌ها، شکل‌گیری و معنا بخشیدن به نقش‌های مختلف افراد و تشکیل هویت کودک ضروری و مفید است.
در ادامه، به فواید بازی درمانی بیش فعالی پرداخته‌ایم. برخی از این موارد با استناد به تحقیق Meersand & Gilmore در سال 2017 و تحقیق Crenshaw & Stewart در سال 2014 جمع‌آوری‌شده‌اند:
- توانایی کودک را برای مقابله با طغیان احساسات تقویت می‌کند؛ مانند خشم، ناامیدی و خوشحالی
- به کودکان برای پذیرش قوانین کمک می‌کند.
- مسئولیت‌پذیری کودک در مواجهه با عواقب کارش را افزایش می‌دهد.
- احتمال بروز اختلال‌های مربوط به بیش فعالی را کاهش می‌دهد؛ مانند افسردگی، اضطراب و مشکلات خواب
- یکی از بهترین روش‌ها برای برقراری ارتباط بین والدین یا روان‌درمانگر با کودک محسوب می‌شود.
- به شناخت درست والدین و روان‌درمانگر از کودک، نیازها و علایق او کمک می‌کند.
- فرصت‌هایی برای حل مسئله و یادگیری مهارت‌های مهم زندگی، مانند مهارت مقابله و رویارویی فراهم می‌کند؛ یعنی کوک در جریان بازی، با مسائل و سناریوهای مختلفی روبه‌رو می‌شود و در نهایت، دیدگاه جدیدی نسبت به خود، دیگران و محیط پیدا می‌کند. در نتیجه، توانایی تحمل و مقابله او بالا خواهد رفت و رفتارهای تکانشی کمتری از خود نشان خواهد داد.
- فرصت‌هایی برای بروز احساسات، تجربیات و افکاری که از طریق کلمات بیان نمی‌شوند، فراهم می‌کند؛ این روش ابراز معمولا به‌صورت مستقیم یا نمادین خواهد بود.
- به کودک کمک می‌کند شکاف بین شنیده‌ها و احساسات را با تجربه و موقعیت‌های واقعی درک کند.
- کودکان را به حل مسئله و کشف راه‌حل‌های جدید و افزایش اعتماد به نفس و عزت‌نفس تشویق می‌کند.
- مهارت‌های اجتماعی و ارتباطی در کودکان را افزایش می‌دهد.
- احساساتی مانند همدلی و احترام را در کودک بیش فعال پرورش می‌دهد.
- به ساختن ارتباط موثر بین کودک و والدین و ایجاد حس امنیت و دلبستگی کمک می‌کند.
(منبع 1)
- بیشتر بخوانید: علائم بیش فعالی در بزرگسالان
- بیشتر بخوانید: درمان بیش فعالی در بزرگسالان
- بیشتر بخوانید: درمان شناختی رفتاری بیش فعالی
بازی‌های موثر برای بیش فعالی
بازی درمانی بیش فعالی معمولا شامل تکنیک‌های متعددی است که هدف آن‌ها، کمک به یادگیری مهارت‌های کنترل علائم ADHD خواهد بود. مزیت این روش نسبت به سایر روش‌ها، در لذت‌بخش بودن آن است که حس اجبار و بکن‌نکن را القا نمی‌کند. باتوجه‌به اینکه مبتلایان به ADHD معمولا مقاومت ذهنی شدیدی نسبت به برخی مسائل دارند، این رویکرد در درمان بیش فعالی بسیار موثر خواهد بود.
در زمان انجام بازی‌ها توجه داشته باشید که شما به‌عنوان والدین، باید از کودک خود پیروی کنید. دکتر Lawrence J. Cohen، نویسنده کتاب والدین بازیگوش (Playful Parenting) می‌گوید:
اجازه دهید فرزندانتان به شما بگویند که می‌خواهند چه کاری انجام دهند. بگذارید مشتاق و هیجان‌زده باشند و اصلا به راضی‌کردن شما یا مورد تایید بودن فکر نکنند. این در واقع رویکردی برای ایجاد تعادل در تعاملات شما است؛ زمانی که در حال انجام کاری هستید و کودکتان بدقلقی می‌کند، برای لحظاتی کار را متوقف کنید و به بازی درمانی بیش فعالی بپردازید. در طول بازی، کنترل همه چیز را به دست او بسپرید و بعد از اتمام بازی، کم‌کم و به آرامی دوباره کنترل را به دست بگیرید.
در ادامه به تعدادی از موثرترین انواع بازی درمانی بیش فعالی می‌پردازیم. این موارد، بازی‌های کم خطری هستند که اگر تاثیرگذار نباشند، عوارضی هم ندارند. برای اجرای سایر بازی‌ها حتما از روانپزشک اجازه بگیرید:
1ـ دست دادن مخصوص
دست‌دادن و به طور کلی ارتباط فیزیکی، یکی از راه‌های افزایش صمیمیت و دوستی بین والدین و کودک بیش فعال است. اما تنها دست‌دادن یا در آغوش گرفتن کافی نیست؛ زیرا این کارها بسیار رایج هستند و تقریبا همه افراد جامعه آن را انجام می‌دهند. در نتیجه، این کار هم تبدیل به یکی از کارهای روزمره و روتین می‌شود که کودک کاملا آن را فراموش می‌کند یا ارزشی برایش قائل نمی‌شود. پس چاره چیست؟
برای جلب‌توجه کودک بیش فعال، باید هر چیزی را لذت‌بخش، جالب و خاص جلوه دهید. این شامل روش‌های ابراز علاقه فیزیکی نیز می‌شود؛ بنابراین یک روز با هم بنشینید و یک روش دست‌دادن مخصوص بسازید. این روش باید به‌اندازه‌ای طولانی باشد که به کودک حس انجام‌دادن یک کار و ارتباط با شما را القا کند. ضمن آنکه باید به‌اندازه‌ای کوتاه باشد که کودک بتواند آن را به‌خاطر بسپرد و حوصله‌اش سر نرود.
برای ابداع این دست‌دادن مخصوص، راه‌های زیادی جلوی پای شما خواهد بود؛ می‌توانید از موارد زیر استفاده کنید:
- تکان‌دادن انگشت‌ها
- قلاب کردن برخی انگشت‌ها به یکدیگر
- زدن مچ یا پشت‌دست به یکدیگر با روتین مشخص
- رقص پا یا چرخیدن در حال دست‌دادن
2ـ روی زمین گدازه ریخته است!
در این بازی، شما باید وانمود کنید که روی زمین، گدازه‌های آتشفشانی داغ ریخته است و هر کس پایش را روی زمین بگذارد، می‌بازد! قبل از شروع بازی، با استفاده از اسباب‌بازی‌ها، بالشت و ملحفه‌ها نقاطی روی زمین درست کنید. این نقاط امن هستند و اگر کودک از یک نقطه به نقطه دیگر بپرد و به زمین نیفتد، برنده می‌شود. این بازی خلاقیت، حرکت، ارتباط و تخیل را با هم ترکیب می‌کند و برای یک کودک بیش فعال کاملا مناسب است.
3ـ بازی‌های آشپزی
آشپزی از آن دسته فعالیت‌هایی است که هر پنج حواس را درگیر می‌کند و فعالیت بدنی زیادی می‌طلبد. ضمن آنکه نتیجه آن به‌سرعت مشخص می‌شود؛ این برای یک کودک بیش فعال عجول، بسیار لذت‌بخش خواهد بود. آشپزی یک فرصت عالی برای برقراری ارتباط مثبت، زمان گذراندن با کودک، حل مسئله و چالش، یادگیری و مدیریت شرایط چالش‌برانگیز است.
در این بازی، به کودک اجازه دهید از بین 5 دستور، یکی را انتخاب کند. این دستورها باید ساده باشند و زمان کمی صرف انجام آن‌ها شود. مرحله به مرحله دستور را بخوانید و اول، ظرف‌ها را یکی‌یکی پیدا کنید. سپس، مواد اولیه را مرتب کنید و در نهایت، قدم‌به‌قدم دستور را اجرا کنید. این فعالیت، مهارت پیروی از دستورالعمل را تقویت خواهد کرد. کودک را تشویق کنید خودش موارد را بریزد و به‌هم بزند. اگر جایی را بهم ریخت، عصبانی نشوید. یادتان باشد لکه روی میز با دستمال پاک می‌شود؛ اما هیچ چیز نمی‌تواند لکه روان یک کودک را پاک کند.
در نهایت، از خوردن غذا یا دسر با هم لذت ببرید و درمورد کاری که انجام دادید با یکدیگر صحبت کنید. به‌عنوان‌مثال، از او بپرسید کدام بخش کار برای او جالب‌تر بود یا دوست دارد دفعه بعد کدام دستور را امتحان کند. حداقل برای چند دفعه اول، کودک را مجبور به جمع‌کردن وسایل و تمیزکاری نکنید.
4ـ نقاشی انگشتی
استفاده از مداد، خودکار و قلمو برای ایجاد طرح‌های مختلف دشوار خواهد بود و معمولا کودکان ADHD از این موارد استقبال نمی‌کنند؛ اما اثر هنر، رنگ‌آمیزی و حس خلق یک نقش زیبا در روان کودک غیرقابل‌انکار است؛ بنابراین باید از یک روش جایگزین استفاده کنیم. نقاشی انگشتی به عنوان یکی از روش های درمان خانگی بیش فعالی در کودکان بسیار محبوب است.
نقاشی با دست برای کودک بیش فعالی که سیستم عصبی بیش از حد حساسی دارد، بسیار لذت‌بخش است. حس خیس شدن دست، فروکردن دست در رنگ غلیظ و گرم و حس کنترل تمام و کمال روی ایجاد طرح موردنظر، بسیار در روحیه کودک ADHD تاثیرگذار خواهد بود. این کار ذهن و بدن او را به طور هم‌زمان درگیر می‌کند و احساسات مثبت را در کودک فعال خواهد کرد. برای این‌کار، از بوم‌های بزرگ، روزنامه و کاغذ استفاده کنید تا کودک آزادی عمل داشته باشد.
می‌توانید این بازی را به یک رقابت تبدیل کنید؛ مثلا هر که زودتر یک درخت بکشد برنده است. حواستان باشد برنده نشوید!
- بیشتر بخوانید: تفاوت بیش فعالی و شیطنت در کودکان
- بیشتر بخوانید: ویتامین‌ها و مکمل‌ها برای بیش فعالی
- بیشتر بخوانید: بیش فعالی تا چه سنی ادامه دارد؟
5_ نفس‌های حبابی
برای این بازی نیاز به یک اسباب‌بازی حباب‌ساز داریم؛ از همان‌هایی که با فوت‌کردن در یک دایره حباب می‌ساختیم! از کودک بخواهید لوله حباب زن را در مایع حباب‌ساز فروکند و تا جایی که دستش دراز می‌شود، آن را از خودش دور نگه دارد. سپس یک‌نفس عمیق از طریق بینی بکشد و درحالی‌که از دهان بازدم می‌کند، آرام‌آرام سرش را به سمت لوله ببرد. توجه داشته باشید زمان بازدم باید طولانی‌تر از زمان دم باشد.
تمرکز اصلی بازی نفس‌های حبابی، بر آموزش نحوه درست نفس‌کشیدن است. در این بازی، کودک باید یک وظیفه را به انجام برساند و لازمه موفقیت در انجام این وظیفه، کشیدن نفس‌های عمیق خواهد بود. این دو مزیت دارد:
- مزیت اول: کودک به این نوع نفس‌کشیدن عادت می‌کند که خود یک تکنیک برای آرام‌کردن محسوب می‌شود و این پیام را به مغز و بدن می‌فرستند که ما در امان هستیم.
- مزیت دوم: کودک یاد می‌گیرد برای موفقیت در کارهایش، از تکنیک نفس عمیق برای افزایش تمرکز و موفقیت استفاده کند؛ یعنی شما یک تکنیک مدیریت علائم ADHD را در ناخودآگاه او ذخیره می‌کنید!
(منبع)
6ـ کاردستی
کاردستی هم مشابه نقاشی، در بالابردن اعتمادبه‌نفس کودک نقش زیادی دارد و به آرامش ذهنی او کمک خواهد کرد؛ اما اگر نتیجه کار زیبا نباشد، کودک بیش‌فعال شدیدا سرخورده می‌شود و قیچی را می‌بوسد و می‌گذارد کنار! اگر تمام کاردستی‌ها ساده باشند و الگوی مشخصی را دنبال کنند نیز همین اتفاق می‌افتد. پس باید کاردستی را با سایر کارها و راهکارهای درمان ADHD ترکیب کنیم؛ به عبارتی، باید کاردستی هدف‌دار بسازیم!
یکی از راه‌های درمان ADHD، برنامه روزانه و دقیق برای کودک است. به‌جای استفاده از کاغذهای آماده، از او بخواهید برنامه هر هفته یا هر روزش را طراحی کند. اگر اهل نقاشی نیست، می‌توانید وسایل ژورنال سازی و اسکرپ بوک برای او تهیه کنید تا با چسباندن اشکال مختلف، دفتر زیبایی برای خودش بسازد. این کاردستی کاربردی به او احساس خلق یک اثر مفید و قابل‌استفاده را می‌دهد و به‌مراتب بهتر از کاردستی‌ای است که یک‌گوشه آویزان شود و صرفا دکور باشد.
ترجیحا کودک را در طراحی آزاد بگذارید، اما اگر احساس کردید خیلی کلافه و سردرگم است، کمی به او ایده بدهید. مثلا از او بپرسید هر روز هفته به نظرش چه رنگی است؟ یا با چک‌کردن آب‌وهوای هر روز، برای دفتر برنامه‌ریزی او تم طراحی کنید. حواستان باشد کار را بیش از حد سخت و پر جزئیات نکنید تا کودک به‌راحتی و در زمان کمی از پس آن بر بیاید.
ایده کاربردی دیگر برای کاردستی، ساختن یک شیشه نگرانی است. شیشه‌های نگرانی شیشه‌های کوچکی هستند که افراد مبتلا به ADHD از آن‌ها استفاده می‌کنند. هر بار که فکر ناراحت‌کننده یا نگران‌کننده‌ای به سرشان بزند، آن را در حد یک خط می‌نویسند و در شیشه می‌اندازند. در انتهای روز یا هفته، این شیشه باز می‌شود و فرد زمانی برای فکرکردن به آن‌ها اختصاص می‌دهد. با ساختن شیشه نگرانی هم کاردستی مفیدی انجام داده‌اید و هم یک متود برای کنترل افکار به کودکان یاد داده‌اید!
کلام آخر
دکتر Lawrence J. Cohen به این نکته اشاره می‌کند:
کودکان بیش فعال عباراتی مانند “نه“، “مراقب باش“، “این کار را نکن“ و “دست نزن“ را زیاد می‌شنوند. نه گفتن مداوم به کودکان باعث سرکوب آن‌ها می‌شود و علائم آن‌ها را بدتر خواهد کرد.
بازی زبان کودک است؛ بنابراین بازی درمانی به مشاور و والدین اجازه می‌دهد تا خود را در دنیای کودک غوطه‌ور کنند؛ بنابراین باتوجه به روحیه حساس و تاثیرپذیر کودکان، بهترین روش برای تفهیم درست از غلط استفاده از عنصر بازی است. شما می‌توانید با مشورت روانشناس و روان‌درمانگر، از بازی درمانی بیش فعالی برای بهبود علائم کودک خود استفاده کنید.
منابع
- https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/23179507/
- https://www.playtherapymelbourne.com/attention-deficit-hyperactivity-disorder-and-play-therapy/#:~:text=For%20children%20with%20a%20confirmed,more%20receptive%20to%20limit%20setting
- https://positivepsychology.com/play-therapy/
- https://www.additudemag.com/play-therapy/
