اختلال نقص توجه بیش فعالی یا همان ADHD اختلالی رشدی است که بسیاری از افراد را درگیر می‌کند. این اختلال بیش از هر چیز رفتار فرد را دستخوش تغییر قرار می‌دهد. افراد مبتلا به ADHD اغلب بی‌قرار و در تکاپو هستند.
علائم ADHD در سنین ابتدایی و معمولا در بازه سنی 7 تا 12 سال آغاز به پدیدار شدن می‌کند. شدت این علائم یا حتی پیداش آنها با تغییر شرایط (مثلا آغاز مدرسه یا تغییر در محیط منزل) تغییر می‌کند. این علائم تا نوجوانی و بزرگسالی هم ادامه می‌یابند. علائم با افزایش سن ممکن است شکل دیگری به خود بگیرند؛ مثلا با اختلالات اضطرابی و اختلالات خواب همراه شوند.
انواع علائم ADHD یا نقص توجه بیش فعالی
نشانه‌ها و علائم ADHD به دو دسته از مشکلات رفتاری تقسیم می‌شوند:
- بی‌توجهی (کمبود دقت، توجه و تمرکز)
- تکانشگری و تحرک افراطی (همان بیش فعالی)
بسیاری از افراد مبتلا به ADHD علائم هر دو دسته را از خود نشان می‌دهند. برای مثال از هر 10 نفر فرد مبتلا، 2 تا 3 نفر در تمرکز و توجه مشکل دارند اما علائمی از تکانشگری و بیش فعالی ندارند. این نوع از ADHD، اختلال نقص توجه یا ADD نام دارند. تشخیصADD نسبت به ADHD دشوارتر است چون به اندازه‌ای قابل لمس نیست که توجه فرد را جلب کند و پیگیری‌های لازم را انجام دهد. تشخیص ADHD در پسرها معمولا زودتر رخ می‌دهد.
نشانه های ADHD در کودکان و نوجوانان
علائم اختلال نقص توجه بیش فعالی در سنین مختلف متفاوت است. در دوره نوجوانی و کودکی علائم به راحتی قابل تشخیص و توصیف هستند. حتی قبل از شروع مدرسه و در سن سالگی هم پدیدار می‌شوند. حتما در بیشتر از یک موقعیت خاص (مثلا هم در خانه و هم مدرسه) بروز می‌یابند. ممکن است هر دو دسته نشانه‌های رفتاری یا فقط یک مورد (بی‌توجهی یا بیش فعالی) را داشته باشند.
علائم بی‌توجهی (اختلال در توجه و تمرکز)
این علائم به شکل رفتارهای زیر در کودک و نوجوان دیده می‌شوند:
- کوتاه بودن بازه زمانی تمرکز و از دست سریع توجه
- اشکالات و خطاهای ناشی از حواس‌پرتی (به خصوص در مدرسه)
- دشواری در رسیدگی به مسئولیت‌های خسته کننده یا زمان‌گیر
- مشکل در دنبال کردن و گوش کردن به دستورالعمل‌ها و فرمان‌ها
- تغییر مداوم در فعالیت‌ها و کارها (یک لحظه بازی و لحظه دیگر انجام تکالیف)
- مشکل در سازماندهی و نظم دادن به کارها
بیش‌فعالی (تحرک افراطی) و تکانشگری (رفتارهای تکانشی)
اگر کودک یا نوجوان شما رفتارهای زیر را دارد احتمالا ناشی از علائم بیش فعالی و تکانشگری است:
- بی‌قراری منظم و مداوم
- افراط در تحرک و حرکات بدنی
- افراط در صحبت کردن
- عمل‌کردن بدون فکر
- قطع کردن صبحت دیگران
- کمبود و عدم وجود احساس خشم
- مشکل در تمرکز روی فعالیت‌ها (حتی بازی کردن و فعالیت‌های غیرذهنی)
- عجول بودن و مشکل در انتظار (به خصوص در صف یا رعایت نوبت دیگران)
- مشکل در آرام نشستن و ساکت بودن (به خصوص در محیط‌های آرام و دور از شلوغی)
این علائم می‌توانند تاثیر چشمگیر و فوق‌العاده بدی روی کیفیت زندگی کودکان و نوجوانان داشته باشند. این نشانه‌ها روی عملکرد آنها در مدرسه، خانه و بین دوستان تاثیر زیادی می‌گذارد. همچنین نظم آنها در زندگی، احساس آنها نسبت به خودشان و دیگران را دستخوش تغییر زیادی می‌کند.
مشکلات مرتبط با ADHD در کودکان و نوجوانان
در اغلب موارد، کودکان و نوجوانانی که از اختلال بیش فعالی رنج می‌برند علائم بیماری‌ها یا اختلالات دیگری هم دارند. برای مثال:
- اختلال اضطراب: این اختلال باعث نگرانی و استرس کودک یا نوجوان می‌شود. همچنین علائمی مثل تپش قلب، تعریق و سرگیجه هم از علائم اضطراب است.
- اختلال ODD: اختلال نافرمانی مقابله‌‌ای (به انگلیسی: oppositional defiant disorder) به معنی رفتارهای منفی و مخرب است. این رفتارها اغلب متوجه فرد در موضع قدرت یا برتری است؛ مثل والدین یا معلمان.
- اختلال سلوک CD : کودکان مبتلا به این اختلال رفتارهای به‌شدت ضداجتماعی دارند. دزدیدن، دعوا کردن، خرابکاری یا آسیب به دیگران یا حیوانات رفتارهایی از این قبیل هستند.
- اختلال افسردگی : انواع مختلفی دارد و شدت آن متفاوت است.
- مشکلات مرتبط با خواب: مشکل در به خواب رفتن، بیدار شدن یا نامنظم شدن خواب شبانه در کودکان و نوجوانان بیش فعال نسبتا رایج است.
- اختلال اوتیسم: این اختلال روی ارتباطات اجتماعی، تعاملات، علایق و رفتارهای فرد تاثیر می‌گذارد.
- اختلال دیسپراکسیا: اختلال هماهنگی رشد یا یکپارچه‌سازی حواس روی هماهنگی حواس پنج‌گانه و هماهنگی حرکات تاثیر می‌گذارد. نوعی اختلال حرکتی مرتبط با حافظه و مهارت‌های شناختی است.
- صرع: اختلالی که روی مغز تاثیر می‌گذارد و موجب تشنج و حملات مکرر می‌شود.
- سندروم توره: بیماری مرتبط با سیستم عصبی که همراه با صداها و حرکات غیرارادی (تیک) است.
- اختلالات یادگیری: مشکلاتی مثل دیسلکسیا یا نارساخوانی از این قبیل هستند.
علائم ADHD در بزرگسالان
همانطور که پیشتر هم اشاره کردیم، نشانه‌های ADHD در کودکی آغاز شده و تا دوران جوانی و بزرگسالی ادامه می‌یابند. توصیف نشانه‌های نقص توجه بیش فعالی در بزرگسالان به مراتب دشوارتر هستند. عمده دلیل آن کمبود تحقیقات در این حوزه و بیماری ADHD در بزرگسالان است.
اختلال بیش فعالی نوعی اختلال رشدی به حساب می‌آید. پس ابتلای فرد بزرگسال به بیش فعالی غیرممکن است. این بدان معنی است که اگر شخص علائم ADHD دارد، پس حتما از دوران کودکی و هنگام رشد به آن مبتلا شده است. اما شیوه‌ای که این علائم بزرگسالان را تحت تاثیر قرار می‌هد تفاوت‌های فاحشی با کودکان و نوجوانان دارد. برای مثال بیش فعالی (تحرک افراطی) با افزایش سن و ورود به جوانی و بزرگسالی کمتر می‌شود در حالی که کمبود تمرکز و دقت بیشتر شده و زندگی فرد را مختل می‌کند.
البته علائم ADHD در بزرگسالان معمولا پنهانی هستند و تشخیص آنها دشوار است. متخصصین لیستی از رفتارهای زیر را ارائه دادند که می‌تواند راهنمایی برای تشخیص ابتدایی اختلال در بزرگسالان مشکوک به ADHD باشد:
- بی‌احتیاطی و کمبود توجه به جزئیات
- شروع کارهای جدید بدون اتمام کارهای قبلی
- مهارت ضعیف در سازماندهی و مدیریت کارها
- نداشتن مهارت اولویت‌بندی و تمرکز
- گم‌کردن یا جا گذاشتن مداوم وسایل
- فراموشی
- بی‌قراری یا تحریک‌پذیری
- مشکل در سکوت یا رعایت نوبت در صحبت کردن
- پاسخ ناگهانی یا قطع کردن صحبت دیگران
- نوسان خلق‌وخو، تحریک پذیری زیاد و تندخویی
- ناتوانی در مدیریت و مهار استرس
- بی‌صبری و عجول بودن
- رفتارهای مخاطره آمیز در قبال خود شخص و دیگران
- رفتارهای آسیب‌زننده به جان یا مال شخص (مثل رانندگی مخاطره‌آمیز)
مشکلات مرتبط با ADHD در بزرگسالان
بیش فعالی در بزرگسالان هم مانند کودکان و نوجوانان می‌تواند با مشکلات و اختلالات دیگری همراه شود. یکی از رایج‌ترین این مشکلات ADHD است. برخی دیگر از این مشکلات روانشناختی یا جسمی عبارتند از:
- اختلالات شخصیتی: این اختلالات روی فکر، احساس، درک، تعامل و به طور کلی تمام جنبه‌های زندگی فرد تاثیرگذار است. اختلالات شخصیتی متنوع هستند و طیف گسترده‌ای را شامل می‌شوند.
- اختلال دو قطبی: این اختلال روی خلق‌وخو تاثیر گذاشته و از یک حالت به شدت به حالتی دیگر تغییر می‌کند.
- اختلال وسواس فکری عملی: این اختلال باعث وسواس فکری و عملی و رفتارهای خارج از کنترل (وسواس‌گونه) می‌شود.
علائم ADHD همچنین روی کیفیت تعاملات، کیفیت ازدواج و رابطه عاطفی تاثیرگذار است. افراد بیش فعال نسبت به دیگر افراد چالش‌های بیشتری در ارتباطات اجتماعی دارند.
علل ADHD یا ریشه‌های این اختلال
هنوز علت اصلی وجود اختلال در افراد ADHD به طور دقیق مشخص نیست اما احتمالا ریشه ژنتیکی دارد. تحقیقات همچنین ادعا می‌کند که بین مغز افراد مبتلا به ADHD و افراد سالم تفاوت‌های جالب و واضحی دیده می‌شود. البته فاکتورهای دیگری هم در ابتلای فرد به اختلال بیش فعالی تاثیرگذار است:
- تولد زودهنگام یا زایمان زودرس مادر (زایمان قبل از 37 هفتگی)
- وزن پایین نوزاد هنگام تولد
- سومصرف الکل و مواد مخدر توسط مادر باردار
قابلیت‌های ذهنی افراد از فاکتورهای موثر در ابتلا به بیش فعالی به شمار نمی‌آید اما این اختلال در افراد با اختلالات یادگیری بیشتر به چشم می‌خورد. علت ابتلا به بیش فعالی می‌تواند روی شدت یا نوع علائم ADHD تاثیر بگذارد.
مدیریت و کنترل علائم ADHD
مدیریت علائم ADHD در بزرگسالان به خود آنها بستگی دارد. در کودکان و نوجوانان، بهبودی کامل از علائم به کمک والدین و معلمان وابسته است اما در مورد بزرگسالان تا حد زیادی تفاوت دارد. پس اگر به عنوان یک بزرگسال به دنبال درمان هستید، راهکارهای زیر کمک‌کننده خواهند بود:
- اگر برنامه‌های خود را فراموش می‌کنید، از دفتر برنامه‌ریزی، اپلیکیشن‌های یادآوری، خاطره‌نویسی و یا کاغذهای چسب‌دار استفاده کنید. سعی کنید همه کارهای خود را لیست کنید به این ترتیب ذهن مرتب‌تری دارید و کارهای خود را فراموش نمی‌کنید.
- به طور منظم ورزش کنید تا هیجانات مثبت و منفی شما تخلیه شود.
- روش‌هایی برای آسودگی خاطر و آرامش ذهنی پیدا کنید. گوش دادن به موسیقی ملایم، ورزش‌های تنفسی و مدیتیشن کمک‌کننده هستند.
- اگر شاغل هستید با کارفرما یا همکاران خود درباره اختلال خود صحبت کنید. درباره اینکه چگونه می‌توانید محیط و عملکرد بهینه‌ای تری در محیط کار داشته باشید، گفتگو کنید.
- اگر محصل یا دانشجو هستید، با مربی خود صحبت کنید. شاید برای انجام فعالیت‌ها نیاز به زمان بیشتری نسبت به دیگر افراد داشته باشید.
- برای حفظ ثبات در وضعیت خود از پزشک متخصص خود مشورت بگیرید.
- در انجمن‌های حمایتی یا گروه‌های حمایت از افراد بیش فعال شرکت کنید. به اشتراک گذاشتن مشکلات و چالش‌ها با افرادی که دغدغه‌ها و مشکلات مشابه دارند، حس توانمندی شما در مقابله را تقویت می‌کند.
کلام آخر
اختلال نقص توجه بیش فعال یکی از شایع‌ترین اختلالات در دوران کودکی است. آشنایی با علائم ADHD کمک شایانی به درک این عارضه و اقدام به درمان آن می‌کند. در این مطلب به تمام این نشانه‌ها اشاره کرده‌ایم.