بیش فعالی یا ADHD در کودکان نوعی اختلال مزمن است که میلیون‌ها کودک به آن مبتلا هستند. اختلال نقص توجه بیش فعالی یا همان ADHD اغلب تا دوره بزرگسالی باقی می‌ماند. ADHD شامل مجموعه‌ای از مشکلات است که به طور مستمر حس میشود؛ مثل کمبود توجه یا دشواری در تمرکز، بیش‌فعالی و رفتارهای تکانشی.
ADHD در کودکان همچنین منجر به کاهش عزت نفس، مشکل در ارتباطات و عملکرد ضعیف در مدرسه میشود. این علائم با بزرگ‌تر شدن کودک کاهش می‌یابد. البته برای برخی افراد چنین نیست و علائم تا دوران بزرگسالی هم ادامه دارند. در این حالت فرد باید روش‌های مدیریتی و مراقبتی را بیاموزد.
اختلال نقس توجه بیش فعالی درمان قطعی ندارد. رویکردهای درمانی مختلف با هدف کاهش علائم و مدیریت آنها انجام میشود. درمان شامل دارو، روان درمانی و خودمراقبتی است. تشخیص زودهنگام اختلال و آغاز روند درمان تاثیر چشمگیری در کاهش شدت علائم و کنترل بیماری دارد.
علائم اختلال بیش فعالی در کودکان
بارزترین نشانه ADHD در کودکان کمبود توجه و رفتارهای بیش‌فعالانه و تکانشی است. علائم اختلال بیش فعالی قبل از 12 سالگی خود را نشان می‌دهند. در برخی کودکان این علائم تا قبل از 3 سالگی هم پدیدار میشوند. این علائم خفیف، متوسط یا بسیار شدید هستند.
علائم ADHD در پسرها سریع‌تر از دخترها پدیدار میشود. علائم احتمالا در دو جنسیت متفاوت است. حال نگاهی دقیق‌تر به علائم اختلال ADHD داشته باشیم:
فقدان توجه
نداشتن توجه و تمرکز در کودکان ADHD به شکل‌های زیر دیده میشود:
- کمبود توجه به جزئیات یا اشتباهاتی در تکالیف مدرسه به دلیل سهل‌انگاری و کم دقتی
- مشکل در حفظ تمرکز هنگام انحام فعالیت‌ها یا بازی کردن
- گوش نکردن به صحبت‌ها حتی هنگام صحبت مستقیم با کودک
- مشکل در گوش کردن به دستورالعمل‌های معلم و اتمام تکالیف و تمرین‌ها
- مشکل در نظم دادن به تکالیف و فعالیت‌ها
- میل و علاقه نداشتن به فعالیت‌های نیازمند تمرکز و فعالیت ذهنی
- گم‌کردن وسایل، اشیا یا اسباب‌بازی‌ها
- فراموش‌کردن برنامه‌ها یا فعالیت‌های روزانه
بیش فعالی و رفتارهای تکانشی
نشانه‌های رفتار و اعمال تکانشی یا بیش فعالی با رفتارهای زیر دیده میشود:
- تکان دادن، لرزاندن یا چرخاندن پاها هنگام نشستن
- مشکل در نشستن یا ساکن ماندن در بازه زمانی نسبتا طولانی
- تحرک مداوم و بی‌وقفه کودک
- بازیگوشی یا تحرک در موقعیت‌های نامناسب
- مشکل در انحام فعالیت‌ها در سکوت
- صحبت کردن زیاد
- پرش موضوعی در صحبت‌ها و قطع صحبت‌های دیگری
- مشکل در انتظار (برای رسیدن نوبت یا انجام کارها)
- مزاحم شدن در بازی، صحبت‌ها و کارهای دیگران
مقایسه بازیگوشی بچگانه و ADHD در کودکان
بسیاری از افراد در سنین کودکی و در دنیای بچگانه، تمرکز پایین، تحرک زیاد و رفتارهای تکانشی دارند. پس وجود این رفتارها برای تشخیص ADHD در کودکان کافی نیست. قبل از این که کودکان به مدرسه بروند تمرکز پایینی دارند و نمی‌توانند به صورت طولانی مدت روی موضوع خاصی تمرکز کنند. از طرفی، تمرکز در سنین نوجوانی هم ممکن است مشکل‌ساز باشد و به عوامل مختلفی وابسته است.
در مورد تحرک زیاد کودکان هم قضیه تا حدودی همین است. بسیاری از کودکان به صورت ژنتیکی پرانرژی تر از دیگران هستند. پس تنها به این دلیل که کودک شما نسبت به بقیه بچه‌ها تحرک بیشتری دارد، مبتلا به ADHD نیست.
شاید جالب باشد که بدانید کودکانی که در مدرسه ارتباطات خوبی دارند اما در خانه و با دوستان خود خوب نیستند احتمالا به ADHD مبتلا هستند. از طرفی بیش‌فعالی و تمرکز پایین در خانه در صورتی که در مدرسه دیده نشود هم می‌تواند نشانه ADHD باشد.
علت بروز بیش فعالی در کودکان
اگرچه علت اصلی و دقیق ADHD همچنان ناشناخته است اما تحقیقات در این خصوص همچنان ادامه دارد. بسیاری از متخصصان بر این باورند که عواملی مثل ژنتیک و شرایط محیطی در این خصوص تاثیرگذار هستند. آسیب به سیستم عصبی مرکزی در دوره‌هایی از رشد نوزاد هم از جمله عوامل موثر به حساب می‌آیند.
تشخیص ADHD در کودکان
به طور کلی، تشخیص ADHD زمانی صحیح است که علائم در سنین ابتدایی و قبل از 12 سالگی آغاز شود و مشکلات قابل‌توجه و مستمری در محیط مدرسه و خانه ایجاد کند. برای تشخیص ADHD تست قابل اعتماد و قابل استناد 100 درصدی وجود ندارد. برخی تست‌ها کمک‌کننده هستند اما معیار تشخیص نهایی با متخصص است. معمولا متخصص برای تشخیص روند زیر را طی می‌کند:
انجام آزمایشات پزشکی: برای اینکه علل احتمالی اختلال مشخص شود.
گردآوری اطلاعات: بیماری‌های جسمی، سابقه بیماری‌های مختلف در خانواده یا سابقه بروز علائم و عملکرد ضعیف در مدرسه از این قبیل اطلاعات است.
مصاحبه و پرسشنامه: این پرسشنامه‌ها در اختیار اعضای خانواده قرار می‌گیرند. سوالات برای بررسی و تحلیل رفتارهای کودک آماده میشود. هر یک از بستگان نزدیک به کودک می‌تواند به این سوالات پاسخ دهد به شرطی که پاسخ‌ها دقیق و صحیح باشند.
شاخص‌های ارزیابی ADHD: این شاخص‌ها با هدف ارزیابی نوع و شدت اختلال نقص توجه بیش فعالی انجام میشود.
مبنای تشخیص نهایی با پزشک و با معیار قرار دادن آخرین نسخه کتاب DSM-5 است. این کتاب توسط انجمن روان‌پزشکی آمریکا منتشر شده است.
تشخیص ADHD در کودکان قبل از 7 سالگی
تشخیص اختلال نقص توجه بیش فعالی در سنین قبل از 7 سالگی بسیار دشوار است. تاخیر در یادگیری مهارت‌های زبانی و برخی مشکلات رشدی می‌توانند مانع تشخیص درست شوند. پس اگر حس می‌کنید کودک زیر ۷ سال شما مشکوک به علائم ADHD است، حتما به یک متخصص روانشناس، روانپزشک یا متخصص رشد کودکان مراجعه کنید.
مشکلاتی مشابه اختلال نقص توجه بیش فعالی در کودکان
برخی مشکلات پزشکی یا عوارض درمانی آنها می‌تواند علائمی مشابه اختلال ADHD در کودکان ایجاد کنند. این مشکلات کدامند؟
- مشکلات یادگیری یا تاخیر در فراگیری مهارت‌های زبانی
- نوسانات خلق‌وخویی مثل افسردگی و اضطراب
- اختلالات تشنجی
- اختلال اوتیسم
- مشکلات پزشکی یا بیماری‌های تاثیرگذار روی رفتارها و الگوهای فکری ی
- اختلالات مرتبط با خواب
- آسیب به مغز طی حادثه یا هنگام تولد
مشکلات خواب و ADHD در کودکان
اختلال ADHD روی خواب کودکان تاثیر می‌گذارد. از سوی دیگر کیفیت خواب می‌تواند علائم اختلال نقص توجه بیش فعالی را شدت یا کاهش دهد. اغلب کودکانی که به ADHD مبتلا هستند در ریسک انواع اختلالات خواب قرار دارند. اختلالاتی مثل آپنه خواب و خروپف مثال‌هایی از این قبیل هستند. هر دو ناشی از انسداد مسیر تنفس در هنگام خواب رخ می‌دهند. آپنه خواب زمانی اتفاق می‌افتد که گلوی شخص هنگام خواب گرفته شده، مسیر جریان هوا مسدود شده و کودک برای لحظاتی تنفس نکند. این وقفه تنفسی خواب کودک را مختل می‌کند.
درمان ADHD در کودکان
درمان استاندارد برای کودکان مبتلا به ADHD شامل دارو درمانی، رفتار درمانی و مشاوره تحصیلی آموزشی است. این نوع درمان بسیاری از علائم را از بین می‌برد اما بیماری را به طور کامل از بین نمی‌برد. با گذر زمان بهترین روش درمان برای کودک شما مشخص میشود. داروهایی که به کودک تجویز میشوند شامل دو دسته داروهای محرک و غیرمحرک هستند:
1_ استفاده از داروهای محرک
این داروها متداول‌ترین نوع داروهای تجویزی برای درمان اختلال بیش فعالی نقص توجه هستند. داروهای محرک، سطح انتقال‌دهنده‌‌های عصبی مغز را افزایش داده و سرعت می‌بخشند. این داروها علائم و نشانه‌های بیش فعالی و کمبود تمرکز را در بازه زمانی کوتاه بهبود می‌بخشند.
این نوع داروها به دو صورت عملکرد کوتاه مدت و عملکرد بلند مدت تجویز میشوند. دور تجویزی داروها در هر کودک متفاوت است. ممکن است طبق پاسخگویی کودک به داروها دوز و نوع آنها تغییر کنند. بهتر است قبل از شروع مصرف درباره عوارض آن با پزشک خود مشورت کنید.
دیگر داروهای درمان ADHD کدامند؟
اگر داروهای محرک عوارض جدی به دنبال داشته باشند یا کودک به بیماری جسمی خاصی مبتلا باشد، پزشک سراغ داروهای دیگر می‌رود. داروهای ضدافسردگی از این قبیل هستند. تاثیرگذاری کامل این داروها چند هفته زمان می‌برد اما در برخی مواقع گزینه مناسب‌تری به حساب می‌آیند.
2_ رفتار درمانی
درمان ADHD در کودکان نیازمند رفتار درمانی، آموزش مهارت‌های اجتماعی و همچنین مشاوره و آموزش‌های مختص والدین است. این آموزش‌ها و مشاوره‌های تخصصی توسط روانپزشک، روانشناس، مددکار اجتماعی و دیگر متخصصان حوزه روان میسر میشود. به این نکته دقت داشته باشید که کودکان مبتلا به ADHD ممکن است درگیر اختلالاتی مثل افسردگی و اختلالات اضطرابی شوند. در چنین حالت‌هایی، مشاوره و دریافت درمان تخصصی به بهبود هر دو اختلال کمک می‌کند. روان درمانی و رفتار درمانی برای کودکان بیش فعال شامل موارد زیر است:
- رفتار درمانی: معلمان و والدین می‌توانند با یادگیری تکنیک‌های مدیریت رفتار مثل زمان‌بندی و پاداش دادن روی رفتار کودکان ADHD تغییرات مثبتی ایجاد کنند.
- مهارت‌های اجتماعی: این آموزش‌ها برای ارتباط بهتر کودک با دیگران و همچنین افزایش عزت نفس کمک‌کننده هستند.
- روان درمانی: جلسات با یک متخصص روانکاو کودک برگذار میشود. کودک درباره چالش‌ها و مشکلاتی که ADHD برای او ایجاد کرده صحبت می‌کند. محیط دوستانه و در عین حال حرفه‌ای جلسات به کودک کمک می‌کند تا الگوهای رفتاری منفی و آسیب‌زا را شناسایی کند و رفتارهایی را جایگزین کند. این جلسات معمولا آموزش محور و بر پایه سرگرمی برگزار میشوند.
- جلسات مشاوره خانوادگی: نقش والدین در بهبود علائم ADHD بسیار حائز اهمیت است. از سوی دیگر زندگی با کودکان بیش فعال چالش‌های خاص خود را دارد. در طول این جلسات برای روش‌های مدیریت این چالش‌ها و استرس ناشی از آن راهکارهایی داده میشود.
نکته مهم درباره بهبود علائم ADHD در کودکان
بهترین روش درمان و بهبود علائم ADHD تیم محور بودن است. یعنی کودک، والدین، معلمان، متخصصان و پزشکان با یکدیگر همکاری کنند. به عنوان والد یا معلم، برای کمک به ADHD در کودکان اطلاعات خود را به روز کنید. مدام در حال یادگیری و پیاده‌کردن تکنیک‌های جدید و اصولی باشید.
مدیریت ADHD در کودکان مدرسه‌ای
به عنوان والد کودکی که ADHD دارد، یکی از دغدغه‌های اصلی مدرسه است. برای کمک به کودک خود درباره اختلال بیش فعالی مطالعه کنید. تنها با شناخت این بیماری و همکاری با کودکتان می‌توانید علائم را مدیریت کنید. چند راهکار زیر برای کمک را در نظر داشته باشید:
تا حد امکان در جریان برنامه‌های مدرسه باشید. بسیاری از مدرسه‌ها و معلمان آموزش‌هایی در خصوص بیماری‌ها و اختلالات کودکان می‌بینند. سعی کنید به معلمان و مدیریت مدرسه در خصوص اختلال کودکتان صحبت کنید و توجه آنها را برای همکاری جلب کنید. به مواردی مثل مهارت‌های مطالعاتی، محیط داخل کلاس و تعامل بین کودک و معلم توجه داشته باشید. در صورت نیاز و امکان و با مشورت معلم، تغییراتی در این زمینه‌ها ایجاد کنید.
رفتار مناسب با کودکان بیش فعال
کودکان و نوجوانان در سنین حساسی هستند و نحوه تعامل والدین با آنها روی کیفیت زندگی اجتماعی آنها در آینده تاثیر می‌گذارد. حساسیت این تاثیر روی کودکان مبتلا به ADHD بیشتر دیده میشود. از این جهت، ارتباط درست و رفتار درست با این کودکان اهمیت زیادی دارد. در این خصوص چند نکته آماده کرده‌ایم که بهتر است آنها را رعایت کنید:
- به کودک خود محبت کنید. محبت کلامی و احساس پذیرفته‌شدن از نیازهای اساسی کودکان است. به آنها بگویید دوستشان دارید و چقدر برایتان عزیز و مهم هستند. تمرکز روی نقاط ضعف کودک روی ارتباط شما تاثیر منفی دارد و همچنین عزت نفس و اعتماد به نفس آنها را ضعیف می‌کند.
- به دنبال تکنیک‌هایی برای افزایش عزت نفس آنها بگردید. ADHD در کودکان معمولا منجر به عملکردی عالی در هنرهای رزمی، موسیقی، رقص و کارهای هنری میشود. طبق علاقه و توانایی آنها فعالیت‌هایی از ابن قبیل برای آنها پیدا کنید. همه کودکان علایق و استعدادهای خاص خود را دارند که نیازمند سرمایه‌گذاری است. دستاوردهای کوچک و مداوم در این فعالیت‌ها روی عزت نفس آنها تاثیر مثبتی خواهد داشت.
- هنگام دادن دستورالعمل یا راهنمایی کودک از لغات ساده استفاده کنید. آرام، شمرده شمرده و واضح صحبت کنید. هنگام راهنمایی با کودک ارتباط چشمی برقرار کنید. همزمان روی چند کار فعالیت نکنید.
کمک به کودک بیش فعال به عنوان والد
- موقعیت‌های سخت را شناسایی کنید. داشتن اطلاعات کافی در خصوص ADHD به عنوان والد کودک مبتلا به بیش فعالی دقیقا در موقعیت‌های این چنینی کمک‌کننده است. به کودک خود دقت کافی داشته باشید و موقعیت‌هایی که باعث کلافگی کودک میشود شناسایی کنید. خرید طولانی در فروشگاه یا نشستن طولانی در یک جا می‌تواند برای کودکان سخت باشد.
- ارتباط اجتماعی در کودکان را تشویق کنید. ارتباط و تعاملات مثبت کودک را جشن بگیرید. با ارتباط درست با کودکتان الگویی مناسبی برای او باشید.
- سبک زندگی سالم برای کودک بیش فعال اهمیت زیادی دارد. خستگی ناشی از تحرک زیاد علائم ADHD را شدت می‌بخشد. تغذیه سالم، خواب کافی و برنامه‌ریزی فعالیت‌ها برای کودکان مبتلا به نقص توجه بیش فعالی اهمیت زیادی دارد. سبک زندگی سالم و تحرک مداوم در کنار درمان تخصصی کمک شایانی به کودک شما می‌کند.
- ارتباط برنامه ریزی با بیش فعالی ADHD در کودکان برنامه منظم برای هر فعالیت خاص طراحی کنید. برای وعده‌های غذایی، خواب بعد از ظهر و خواب شب یک ساعت مشخص تعیین کنید. انعطاف‌پذیری و تطابق با شرایط جدید برای کودکان بیش فعال دشوار است. با کمک فرزند خود یک تقویم بزرگ برای فعالیت‌ها و کارهای روزانه طراحی کنید. تغییر ناگهانی برنامه را به کودک خود اطلاع دهید و درباره آن توضیح کامل دهید.
- برای نظم‌دهی به کارها، زمان بندی و ترتیب خاصی در نظر بگیرید. سعی کنید تکنیکی طراحی کنید که شامل پیروی جدی از برنامه و یک سیستم حمایتی و همدلانه از سوی شما باشد. به این ترتیب رفتار خوب را تشویق و رفتار بد را تخریب کرده‌اید. هدف از این کار، مدیریت رفتارهای تکانشی و غیرقابل کنترل است. کودکان همچنین باید یاد بگیرند که مسئولیت رفتارهای خود را به عهده بگیرند.
- روی سازمان‌دهی کارها تمرکز کنید. ADHD در کودکان موجب عقب افتادن از برنامه‌ها میشود. به کودک خود بیاموزید دفتری را به برنامه‌ریزی و مدیریت کارها اختصاص دهد. مکانی آرام برای مطالعه کودک آماده کنید. برای هر وسیله یک مکان اختصاصی در نظر بگیرید. به کودک خود کمک کنید تا حد امکان اتاقی مرتب و تمیز داشته باشد. این کار به نظم، عزت نفس و افزایش تمرکز کودک کمک می‌کند.
کلام آخر
ADHD در کودکان همراه با علائمی نظیر تحرک زیاد، تمرکز پایین و رفتارهای تکانشی است. این علائم روی زندگی روزمره و عملکرد کودک در مدرسه تاثیرگذار است. اختلال نقص توجه بیش فعالی درمان ندارد اما راهکارهایی برای کاهش علائم وجود دارد. والدین و معلمان کودک می‌توانند در کنار متخصص کمک زیادی به بهبود این اختلال کنند.
منابع