اختلال ADHD یک اختلال رفتاری است که سه نوع بیش‌فعال/ تکانشی، کم‌توجه و ترکیب بیش‌فعال- کم‌توجه را شامل می‌شود. این اختلال معمولاً درنتیجه ادغام عوامل ژنتیکی و محیطی در سنین کودکی بروز می‌کند و ممکن است تا بزرگ‌سالی ادامه پیدا کند. در این مقاله به بررسی عوامل ایجادکننده، تقویت‌کننده و کنترل‌کننده علائم اختلال بیش‌فعالی و نقص توجه از زمان بارداری تا تولد و ادامه زندگی پرداخته‌ایم:
- عوامل ژنتیکی
- بیماری‌ها یا آسیب‌های مغزی
- قرارگرفتن در معرض سموم محیطی مانند سرب
- ناپرهیزی غذایی مادری
- مصرف الکل، سیگار، مواد مخدر و نیکوتین توسط والدین
- استفاده بی‌رویه از قرص‌های مسکن بدون نسخه؛ مانند استامینوفن
- مشکلات جسمانی مادر؛ مانند چاقی، دیابت، فشارخون و غیره
- تجربه استرس یا تروما حین بارداری
- کمبود اکسیژن خون مادر
- سزارین
- مشکلات تولد؛ مانند نارس بودن یا کم‌وزن بودن نوزاد
- شیردهی مادر
- تروماهای دوران کودکی و رشد در شرایط استرس‌زا
توصیه می‌کنم برای داشتن درک بهتر از اختلال ADHD ابتدا مقالات لینک شده زیر را مرور و سپس به مطالعه این مقاله بپردازید.
چه چیزهایی در بارداری باعث بیش‌فعالی کودک می‌شود؟
عوامل مختلفی می‌تواند در بروز اختلال بیش‌فعالی جنین در زمان بارداری مؤثر باشد. ازجمله:
1_ ژنتیک
تحقیقات مختلف حاکی از آن است که وراثت نقش حدود 70 درصدی در بروز ADHD در کودکان دارد؛ اما نمی‌توان گفت هر پدر یا مادری که مبتلا به اختلال بیش‌فعالی است صاحب کودکان بیش‌فعال می‌شود. ژن این اختلال ممکن است در برخی از کودکان تا پایان عمر خاموش بماند و هیچ‌گاه فعال نشود. دانشمندان معتقدند بروز اختلال ADHD ناشی از ترکیب عامل وراثت و عوامل محیطی است؛ و اگر این اختلال به‌صورت وراثتی به کودک منتقل و در اثر محیط فعال شود، بازهم ممکن است نوع ADHD کودک با والدینش متفاوت باشد.
2_ بیماری‌ها و آسیب‌ها
درصد کمی از کودکان اختلال بیش‌فعالی را درنتیجه آسیب به مغز یا حادثه تجربه می‌کنند؛ اما شواهد حاکی از آن است که افرادی که دچار آسیب مغزی می‌شوند تا 10 سال بعد احتمال ابتلای بیشتری نسبت به سایر افراد دارند.
3_ سموم
قرار گرفتن در معرض برخی سموم محیطی مانند سرب، احتمال ابتلای کودکان به ADHD را افزایش می‌دهد.
4_ قرار گرفتن در معرض مواد در رحم
کودک در 9 ماه زمانی که در رحم مادر است، مستقیماً از مواد موجود در خون و بدن مادر تغذیه می‌کند و حتی عفونت بدن مادر بر روی کودک تأثیر می‌گذارد بنابراین مادر باید به‌شدت بر روی هرگونه ماده‌ای که وارد بدنش می‌کند حساس باشد.
5_ سیگار
بررسی‌های انجام‌شده طی مطالعات مختلف نشان‌دهنده این است که بین مصرف سیگار و ابتلای نوزاد به اختلال بیش‌فعالی همبستگی وجود دارد؛ یعنی ریسک ابتلای نوزاد به این اختلال با مصرف سیگار بیشتر می‌شود اما به‌طورکلی می‌توان سیگار را به‌عنوان عنصر مکمل موارد دیگر در نظر گرفت زیرا به‌تنهایی باعث بروز ADHD در نوزاد نمی‌شود.
6_ الکل
طبق تحقیقات انجام‌شده بر روی 20000 مادر، نوزادانی که مادرانشان در دوران بارداری الکل مصرف می‌کردند 1.55 برابر مادرانی که الکل مصرف نمی‌کردند در معرض ابتلا به اختلال نقص توجه و بیش‌فعالی بودند.(منبع علمی)
نوشیدن الکل در دوران بارداری می‌تواند باعث ایجاد مجموعه‌ای از مشکلات به نام اختلالات طیف الکل جنینی شود که با برخی علائم و ویژگی‌های مرتبط با ADHD ازجمله چالش‌های رفتاری، بی‌توجهی، ناتوانی‌های یادگیری، حافظه ضعیف، بیش‌فعالی و تکانشگری همراه است.
7_ مواد مخدر و نیکوتین
مصرف مواد مخدر مختلف مانند هروئین، حشیش، نیکوتین و… موجب کاهش میزان اکسیژن رحم می‌شود و در رشد مغز اختلال ایجاد می‌کند به همین دلیل مصرف مواد مخدر در دوران بارداری ریسک ابتلا نوزاد به اختلال بیش‌فعالی را بیشتر می‌کند.
- بیشتر بخوانید: نقش تغذیه در بیش فعالی
- بیشتر بخوانید:علائم بیش فعالی در کودکان زیر دو سال
- بیشتر بخوانید: تأثیرات بیش فعالی و تأخیر کلامی در زندگی
8_ قرص استامینوفن
استامینوفن یکی از رایج‌ترین مسکن‌هایی است که بدون نسخه هم به فروش می‌رسد و به‌راحتی در دسترس است. ازاین‌رو هر فردی می‌تواند برای خودش مسکن تجویز کند و زنان باردار هم از این قاعده مستثنا نیستند؛ اما نتایج بررسی‌ها ثابت کرده است که مصرف استامینوفن خصوصاً در زمان شکل‌گیری مغز می‌تواند منجر به ابتلای جنین به اختلال بیش‌فعالی و نقص توجه شود. به همین دلیل قبل از مصرف هرگونه دارو و مسکنی با پزشک خود مشورت کنید.
9_ مشکلات جسمانی مادر
چاقی، دیابت، فشارخون و سایر مشکلات متابولیکی مادر در طول دوران بارداری می‌تواند منجر به اختلالات رشدی عصبی مانند اوتیسم و ADHD شود. تفاوت اوتیسم و ADHD
همچنین برخی تحقیقات نشان داده‌اند که بروز مشکلات تیروئید در مادران به‌خصوص در سه‌ماهه اول بارداری می‌تواند ریسک ابتلا نوزاد به اختلال نقص توجه و بیش‌فعالی را بالا ببرد؛ بنابراین با انجام آزمایشات متداول از سلامت تیروئید خود مطمئن شوید.
10_ استرس و ضربه روانی
ضربه شدید روانی و بودن در استرس مزمن در طول بارداری احتمال ابتلای نوزاد به ADHD را افزایش می‌دهد.
یک مطالعه در سال 2018 نشان داد مادرانی که در دوران بارداری خود سطوح بالایی از استرس را تجربه کرده‌اند، دو برابر بیشتر از مادرانی که استرس کمتری داشتند، فرزندان با ADHD یا اختلال سلوک به دنیا می‌آورند. (منبع علمی)
طبق مطالعات، ارتباط مستقیمی بین شدت مواجهه با استرس در دوران بارداری و احتمال بروز علائم ADHD در کودک وجود دارد. نکته قابل‌توجه این است که کودکان این‌چنینی نه‌تنها دچار اختلالات برونی‌سازی (رفتارهای مخرب) می‌شوند، بلکه اختلالات درونی از جمله مشکلات عاطفی و اضطراب را نیز در سطوح بالاتر تجربه خواهند کرد. این الگو در حیوانات باردار تحت استرس و فرزندانشان نیز تکرار می‌شود و آن‌ها دچار اختلال در یادگیری، عملکرد شناختی و عاطفه (افزایش هیجان، ترس، افسردگی و دشواری در مدیریت آن‌ها) نسبت به همتایان خود خواهند شد. (منبع: NCBI)
11_ کمبود اکسیژن
کمبود اکسیژن در جریان خون رحم و یا در هنگام تولد می‌تواند باعث کاهش اکسیژن رسانی و اختلال در عملکرد مغز شود و در نتیجه ریسک ابتلای کودک به اختلال بیش‌فعالی را افزایش دهد.
12_ سزارین
بر اساس بررسی سال 2019 از 61 مطالعه شامل بیش از 20 میلیون زایمان، مشخص شد، نوزادانی که از طریق زایمان سزارین متولد می‌شوند (چه انتخابی چه اورژانسی) در مقایسه با نوزادانی که از طریق زایمان طبیعی به دنیا می‌آیند، در معرض خطر بیشتری برای ADHD هستند؛ اما علت این تفاوت هنوز مشخص نیست.
13_ نارس بودن و وزن کم نوزاد
بر اساس یک آنالیز در سال 2018 بر روی 12 مطالعه که شامل 1787 شرکت‌کننده بود، نوزادان نارس و نوزادان با وزن بسیار کم حدود سه برابر بیشتر از نوزادان سالم احتمال ابتلا به ADHD را دارند.
14_ تغذیه نامناسب مادر
عدم رعایت یک رژیم غذایی مناسب توسط مادر در دوران بارداری تأثیر مستقیمی بر رشد کودک دارد و می‌تواند ریسک ابتلا به اختلال ADHD را افزایش دهد.
- بیشتر بخوانید: تفاوت بیش فعالی و شیطنت در کودکان
- بیشتر بخوانید: ویتامین ها و مکمل ها برای بیش فعالی
- بیشتر بخوانید: بیش فعالی تا چه سنی ادامه دارد؟
15_ سرب و سایر آلاینده‌ها
تحقیقات متعددی نشان داده است که قرار گرفتن زودهنگام کودک در معرض سرب یا سایر آلاینده‌ها مانند دی‌اکسید نیتروژن و آلاینده‌های آلی پایدار می‌تواند منجر به بروز اختلال بیش‌فعالی و نقص توجه در کودک شود.
16_ شیردهی مادر و ADHD
بررسی‌های مختلف حاکی از آن است که کودکان مبتلا به بیش‌فعالی مدت کمتری از شیر مادر تغذیه کرده‌اند و یا اصلاً از شیر مادر تغذیه نکرده‌اند. همچنین تحقیق دیگری برعکس این رابطه را نیز نشان داده است؛ یعنی به دلیل اینکه کودکان در مرحله شیرخوارگی مبتلا به اختلال بیش‌فعالی بودند شیردهی مادر را سخت کرده‌اند و به همین دلیل مدت کمتری قادر به خوردن شیر مادر بوده‌اند.
17_ جراحت و آسیب به سر
رابطه آسیب سر و ADHD ازجمله ارتباطاتی است که مانند تغذیه از شیر مادر علت و معلول آن مشخص نمی‌شود. بر اساس تحقیقات جراحت و آسیب به سر یکی از عواملی است که می‌تواند منجر به بروز بیش‌فعالی شود؛ از طرف دیگر کودکان مبتلا به ADHD بیشتر از سایر کودکان مستعد آسیب رساندن به سر خود از سر تکانشگری هستند.
18_ تروماهای دوران کودکی
تروما به معنای آسیب روانی می‌باشد. کودکانی که تروما را تجربه می‌کنند و در معرض تجارب نامطلوب قرار می‌گیرند بیشتر در معرض ابتلا به ADHD هستند. عکس این رابطه هم ثابت‌شده است؛ یعنی کودکان ADHD بیشتر در معروض تروما و آسیب قرار می‌گیرند. همچنین کودکانی که مبتلا به ADHD هستند نسبت به آسیب‌های روانی حساس‌تر و واکنش‌پذیرترند. (منبع علمی)
مواد غذایی مضر برای ADHD
مصرف برخی مواد غذایی موجب افزایش علائم ADHD در افراد و یا افزایش ریسک بروز آن در دوران بارداری برای بچه می‌شود. پس بهتر است مصرف آن‌ها را چه در دوران بارداری و چه برای کودکان مبتلا به ADHD خود تا حد امکان کنترل کنید. برخی از این مواد عبارت‌اند از:
- شیرینی‌جات ازجمله قند و شکر
- غذاهای فراوری‌شده مانند سوسیس، کالباس، تنقلات، سس و…
- غذاهای پرچرب
- کافئین مانند نوشابه، قهوه، چای
- رنگ‌های غذایی خوراکی
- چربی‌های اشباع‌شده مانند کره، روغن جامد، روغن پالم و…
- نوشیدنی‌های انرژی‌زا
- شکلات و کاکائو
- جوش‌شیرین
- ماهی‌های دارای جیوه بالا مانند ماهی سفید، ماهی تن، شمشیر ماهی و کوسه‌ماهی
- انواع کمپوت و کنسرو
- آبمیوه‌های صنعتی
- تخم‌مرغ خام یا نیم‌پز
- افزودنی‌های غذایی مانند آسپارتام، مونوسدیم گلوتامات، نیتریت‌ها و نگه‌دارنده بنزوات سدیم.
- و…
مواد غذایی مفید برای ADHD
برای جلوگیری از ابتلای جنین به اختلال بیش‌فعالی و یا برای کنترل علائم در کودکان مبتلا به این اختلال بهتر است موارد زیر را در رژیم غذایی خانواده قرار دهید.
- امگا 3 مانند ماهی، گردو، آجیل و…
- ماست یونانی که پروتئین بیشتری نسبت به سایر ماست‌ها دارد
- تخم‌مرغ هم زده و پخته‌شده
- انواع سبزیجات ازجمله اسفناج و کلم پیچ
- آجیل و مغزیجات
- کره بادام‌زمینی و کره تخمه آفتابگردان
- ماهی که حاوی مقدار زیادی ویتامین D و امگا 3 است ازجمله ماهی کپور، کولی ایرانی، کفال طلایی، سرخ باله، سالمون و قزل‌آلا
- بلغور جو دوسر
- دارچین
- فیبر: برای دریافت فیبر بیشتر میوه‌های ارگانیک بخرید و پس از شستشو، آن‌ها را با پوست بخورید
- غلات
- پروتئین‌های بدون چربی مانند گوشت، مرغ، ماهی، لوبیا و…
- کربوهیدرات‌های پیچیده
- لبنیات مانند شیر و پنیر درصورتی‌که منجر به حساسیت کودک نشود
- میوه‌هایی مانند پرتقال، نارنگی، سیب، کیوی، آلو و…
- روغن‌زیتون و روغن بادام‌زمینی
- غذاهای سرشار از آهن مانند عدس، کنجد، اسفناج
- و…
نکته: حساسیت به برخی از غذاها می‌تواند موجب بروز علائم بیش‌فعالی شود. وجود تخم‌مرغ، گندم، طعم‌دهنده‌ها، شکلات و ذرت در تغذیه کودکان بیش‌فعال می‌بایست تحت نظر گرفته شود. در صورت مشاهده تغییر رفتار یا شدت علائم، مصرف این نوع از غذاها از رژیم غذایی حذف شود.
- بیشتر بخوانید: علائم بیش فعالی در بزرگسالان
- بیشتر بخوانید: درمان بیش فعالی در بزرگسالان
- بیشتر بخوانید: درمان شناختی رفتاری بیش فعالی
- بیشتر بخوانید: درمان خانگی بیش فعالی در کودکان
مکمل‌ها و ویتامین‌های ADHD
ازآنجایی‌که سه نوع ADHD داریم و علائم این اختلال در هر فرد و با توجه به ژنتیک و محیط متفاوت است بنابراین مکمل‌های مفید برای هر فرد نیز متفاوت است. پس اگر قصد مصرف مکمل‌ها و ویتامین‌ها را برای یک فرد مبتلا به اختلال بیش‌فعالی دارید حتماً با پزشک مربوطه مشورت کنید. (منبع علمی) برخی از مکمل‌های مدنظر عبارت‌اند از:
1_ آهن
بر اساس تحقیقات انجام‌شده میزان کم آهن در کودکان می‌تواند منجر به بروز علائم ADHD شود. همچنین کنترل کردن آهن بدن در کودکان ADHD و مصرف آهن به همراه روی می‌تواند علائم اختلال بیش‌فعالی را کمتر کند.
2_ فلز روی
کمبود روی در بدن ریسک ابتلا به اختلال بیش‌فعالی را افزایش می‌دهد. همچنین مصرف مکمل روی و تنظیم نگه‌داشتن میزان آن در بدن می‌تواند علائم ADHD را کمتر کند.
3_اسید چرب امگا 3
برخی تحقیقات نشان داده است که مکمل‌های اسید چرب امگا 3 اثرات مثبتی بر علائم ADHD دارند. همچنین اضافه کردن امگا 3 به رژیم غذایی کودکان بیش‌فعال می‌تواند از علائم تکانشگری آن‌ها بکاهد.
4- ویتامین D
برخی از تحقیقات حاکی از آن است که کودکان مبتلا به ADHD میزان کمتری ویتامین D در خون خود دارند و مصرف مکمل‌های ویتامین D می‌تواند در کاهش علائم بیش‌فعالی و نقص توجه مؤثر باشد.
5- منیزیم
برخی از مطالعات کوچک بررسی کرده‌اند که کمبود منیزیم ممکن است با ADHD مرتبط باشد، اما هیچ علت روشنی برای آن وجود ندارد. مصرف منیزیم همراه با ویتامین D می‌تواند نقش مؤثرتری در کاهش علائم داشته باشد.
6_ ویتامین B
ویتامین B در عملکرد سیستم عصبی، یادگیری و تمرکز بسیار مؤثر است و کمبود این ویتامین‌ها در کودکان بیش‌فعال بسیار شایع است.
7_ کلسیم
اگر کودک بیش‌فعال شما نسبت به لبنیات آلرژی داشت و شدت علائمش بیشتر شد، می‌توانید مکمل‌های کلسیم را جایگزین کنید.
نکات کمک‌کننده به والدین با کودکان ADHD
همان‌طور که در بخش‌های قبل عنوان کردیم محیط نقش بسیاری در بروز، کاهش یا افزایش علائم اختلال بیش‌فعالی و نقص توجه دارد؛ بنابراین اگر شما والد فرزندی بیش‌فعال هستید با رعایت نکات زیر می‌توانید زندگی را برای خود و کودکتان راحت‌تر و دل‌نشین‌تر کنید.
1_ آموزش رفتاری والدین یا BPT
ADHD می‌تواند منجر به بروز رفتارهای چالش‌برانگیز از سوی کودکان شود و والدین ناآگاه ممکن است با پاسخ دادن به روشی نامناسب به این رفتارهای کودک، هم رفتار و علائم اختلال را تشدید کنند و هم رابطه والد-فرزندی را خراب کنند. آموزش رفتاری نحوه برخورد صحیح با رفتارهای فرزندان ADHD را به شما می‌آموزد و رفتار صحیح با کودکان خود باعث اثربخشی بیشتر داروها و درنتیجه کاهش علائم می‌شود.
2_ رژیم غذایی
همان‌طور که گفتیم برخی مواد غذایی ممکن است علائم ADHD را تشدید کند و حتی موجب حساسیت شود. از طرف دیگر برخی مواد غذایی با جبران کمبودهای بدن فرد، به کاهش علائم کمک می‌کند. پس داشتن یک رژیم غذایی مناسب بسیار کمک‌کننده است.
3_ عادات خواب
یکی از رایج‌ترین مشکلات در میان کودکان ADHD سختی به رختخواب رفتن و به خواب فرورفتن است. برای اصلاح این مشکل یک عادت قبل از خواب ایجاد کنید؛ مثلاً از یک ساعت قبل وسایل الکترونیکی خاموش شود، رأس یک ساعت مشخص اعلام خاموشی و خواب شود، قبل از خواب چند صفحه کتاب‌خوانده شود، موزیک بدون کلام پخش شود و… اگر همچنان فرزندتان بعد از استفاده از روش‌های مختلف در به خواب رفتن مشکل داشت با پزشک او مشورت کنید. برای مطالعه بیشتر به مقاله ADHD و خواب مراجعه کنید.
4_ ورزش
انجام فعالیت‌های بدنی منظم و اصولی می‌تواند انرژی زیاد کودک شما را تخلیه کند و او را در سایر فعالیت‌هایش متمرکزتر کند. همچنین ورزش باعث بهبود رفتار و خلق و خوی کودکان می‌شود.
5_ استفاده از وسایل الکترونیکی و نمایشگرها
برخی تحقیقات حاکی از آن است که مصرف زیاد از گوشی و لب تاب، استفاده بیش‌ازحد از فضای مجازی و اعتیاد به بازی می‌تواند منجر به افزایش علائم بیش‌فعالی شود. پس برای کنترل این مشکل می‌توانید تایم محدودی را برای دسترسی فرزندتان به این امکانات اختصاص دهید.
6_ مدیریت استرس
نگهداری از فرزند خصوصاً یک فرزند مبتلا به ADHD سخت و استرس‌زا است. پس سعی کنید با استفاده از روش‌های مختلف و یا حتی کمک گرفتن از یک روانشناس استرس خود را مدیریت کنید تا بتوانید بهتر و مؤثرتر در زندگی خودتان و فرزندتان رفتار کنید.
کلام آخر
درنهایت لازم به ذکر است اگر خودتان مبتلا به ADHD بوده و یا هستید هنگام تصمیم به فرزند آوری تحت نظر پزشک متخصص باشید که تا حد امکان بتوانید از بروز این اختلال در فرزندتان جلوگیری کنید. بعد از تولد فرزندتان نیز او را تحت نظر پزشک نگه‌دارید تا در صورت بروز علائم بتواند تشخیص درست را بگذارد و شما را برای ادامه مسیر همراهی کند.
سخن آخر اینکه کودکان ADHD خودشان این شرایط و رفتارها را انتخاب نکرده‌اند و خودشان هم از این شرایط آسیب می‌بینند پس سعی کنیم با گرفتن کمک از متخصصین این حوزه زندگی را حتی باوجوداین شرایط، برای خود و فرزندمان زیبا و دل‌چسب کنیم.
منابع
- additudemag
- newbrainnutrition
- healthline
- verywellmind
- cadey
- kcl.ac
- edition
- webmd
- cdc
- mayoclinic
