حتما شنیده‌اید که می‌گویند موسیقی، راه فرار از دست زمان است؛ یعنی موسیقی به‌گونه‌ای شما را با خود همراه می‌کند که زمان از دستتان در می‌رود و حس رهایی خاصی را تجربه می‌کنید. موسیقی حکم یک مراقبه آسان، اما بسیار ثمربخش را دارد. باتوجه‌به تاثیر مسلم موسیقی در کاهش احساسات منفی و اضطراب، برخی افراد باور دارند موسیقی می‌تواند به‌عنوان درمان مشکلات تمرکز مورداستفاده قرار بگیرد؛ تحقیقات انجام شده در زمینه تاثیر موسیقی بر تمرکز، این را تایید می‌کنند.
تاثیر موسیقی بر قسمت‌های مختلف مغز
برای پی‌بردن به تاثیرات موسیقی بر مغز، نیازی به دستگاه‌های پیشرفته نداریم؛ زیرا در طول تاریخ، موسیقی جایگاه و نقش خود را در زندگی انسان تثبیت کرده است. ویلیام شکسپیر بیش از 400 سال پیش گفت:
موسیقی می‌تواند تمام ناخوشی‌ها، ناکامی‌ها و مشکلات عدیده‌ای که در ذهن فرد ریشه کرده‌اند را از بین ببرد.
بررسی نحوه عملکرد مغز انسان با کمک دستگاه‌های MRI انجام می‌شود؛ به این صورت که فرد در مخزن لوله‌ای شکل دستگاه قرار می‌گیرد و دستگاه تشخیص می‌دهد کدام قسمت مغز، حین انجام چه فعالیتی “روشن” می‌شود. گوش‌دادن به موسیقی تنها فعالیتی است که تمام مغز را روشن می‌کند؛ به این معنا که مغز، بخش خاصی را به تجزیه‌وتحلیل موسیقی اختصاص نمی‌دهد. در عوض، بخش‌های مختلف مغز به جنبه‌های مختلف یک موسیقی واکنش نشان می‌دهند. یکی از موثق‌ترین تحقیقات علمی در زمینه تاثیر موسیقی بر تمرکز و مغز، به همت دو استاد دانشگاه UCF در سال 2006 انجام شد که تا تاریخ نوشتن این مقاله معتبر است.
هدف تحقیق Kiminobu Sugaya (عصب‌شناس) و Ayako Yonetani (ویولونیست مشهور) بررسی واکنش مثبت افراد مبتلا به بیماری‌های عصبی (آلزایمر و پارکینسون) به موسیقی بود. Sugaya می‌گوید:
معمولا در مراحل نهایی بیماری، بیماران آلزایمر هیچ واکنشی ندارند؛ اما هنگامی که موسیقی موردعلاقه آن‌ها پخش شود، ازاین‌رو به آن رو خواهند شد! طی آزمایش‌های متعدد، دریافتیم بعد از خاموش‌کردن موسیقی، اثر مثبت آن تا 10 دقیقه یا بیشتر به درازا خواهد انجامید.
تاثیر موسیقی بر تمرکز چگونه است؟
تمرکز یک عملکرد شناختی است؛ یعنی به عنوان یکی از توانایی‌های ذهنی ما، توسط بخش‌های مختلف مغز یا شبکه‌های عصبی مغز کنترل خواهد شد. باتوجه‌به این مسئله، اگر قرار باشد چیزی مانند موسیقی بر تمرکز ما موثر واقع شود، اول باید دید چه تاثیری بر مغزمان دارد. طبق تحقیقات Yonetani و Sugaya، موسیقی تمام قسمت‌های مغز ما را روشن خواهد کرد؛ اکنون بیایید ببینیم هر کدام از این قسمت‌ها با کدام یک از عوامل بهبود تمرکز در ارتباط هستند:
1_ تاثیر موسیقی بر تمرکز با بهبود خلق‌وخو
برخلاف باور عموم، داشتن انگیزه و هدف برای انجام کار یک کار کافی نیست؛ زیرا انگیزه یک عامل خارجی است و باتوجه‌به ماهیت ناپایدار عوامل خارجی، تکیه بر آن‌ها ابدا توصیه نمی‌شود. به عنوان مثال، اگر انگیزه شما برای درس‌خواندن مهاجرت باشد؛ تغییر ناگهانی سیاست‌های مهاجرتی کشور مقصد توان و تمرکز شما را برای ادامه مسیر از بین خواهد برد؛ زیرا تنها محرک شما برای انجام این کار، انگیزه بوده است.
تاثیر موسیقی بر تمرکز در این مورد، به افزایش جریان خون در مناطق مغزی و فعال‌سازی هسته اکومبنس مربوط است. این هسته که بخشی از سامانه پاداش مغز محسوب می‌شود، در کنترل برانگیختگی‌های احساسی، یادگیری، حافظه، خواب و تعادل انرژی نقش دارد. با توجه به طبیعت این ناحیه، هسته اکومبنس نقش مهمی در اعتیاد دارد؛ زیرا یکی از بخش‌های اصلی ترشح انتقال‌دهنده عصبی دوپامین محسوب می‌شود.
به گفته Sugaya و با توجه به اینکه این هسته زمان شنیدن موسیقی به‌شدت فعال می‌شود، موسیقی برای اهلش مانند یک ماده مخدر بسیار اعتیادآور عمل می‌کند. تاثیر موسیقی بر این هسته، مانند تاثیر ماده مخدر کوکائین بر مغز است و می‌تواند به‌صورت نامحسوس، آرام‌آرام سطح دوپامین را افزایش دهد؛ در نتیجه با افزایش حس لذت و کاهش حس درد، فرد از آرامش ذهنی مطلوب و بالطبع، از تمرکز بهتری برخوردار خواهد شد. این هسته به‌عنوان بخشی از سامانه پاداش مغز، نقش مهمی در ایجاد انگیزه نیز خواهد داشت.
2_ تاثیر موسیقی بر تمرکز با افزایش انگیزه
در جریان تحقیقاتی که طی سال‌های 2016 و 2019 صورت گرفتند، محققان دریافتند بخش مهمی از تاثیر موسیقی بر تمرکز افراد مبنای روانشناختی دارد. در جریان این تحقیقات، پژوهشگران متوجه شدند با اینکه اکثریت دانش‌آموزان رویکرد مثبتی نسبت به موسیقی و گوش‌دادن به آن در زمان مطالعه دارند، بیشترین تاثیر موسیقی بر تمرکز آن‌ها زمانی اتفاق می‌افتد که:
- از نظر روحی و ذهنی در شرایط خوبی باشند، (آمادگی برای پذیرش مسائل و توانایی شروع کار)
- قبل از شروع مطالعه به موسیقی گوش داده باشند. (ایجاد حس مثبت و انرژی کافی)
دلیل علمی این مسئله، تحریک یکی از مهم‌ترین قسمت‌های مغز به نام آمیگدال محسوب می‌شود. این قسمت مغز در تشکیل حافظه، یادگیری و پردازش و تحریک احساساتی مانند ترس دخیل است. به گفته Yonetani، گوش‌دادن به موسیقی می‌تواند منجر به تحریک آمیگدال و به دنبال آن، تحریک احساسات شود. به همین دلیل است که موسیقی می‌تواند احساساتی مانند آرامش، ترس، انگیزه، لذت و غیره را القا کند.
با توجه به اصلی‌ترین دلایل عدم تمرکز که در مقاله چگونه تمرکز کنیم؟ بررسی شدند، تحریک آمیگدال به‌وسیله موسیقی می‌تواند بسیاری از دلایل زمینه‌ای و محیطی بروز مشکلات تمرکز را برطرف کند. با برگرداندن آرامش به مغز و کنارزدن افکار اضافی، بار سنگینی از روی مغزمان برداشته خواهد شد؛ در نتیجه، با انگیزه کافی و خیال راحت به سراغ انجام کارهایمان می‌رویم و تمرکز بالاتری را تجربه خواهیم کرد.
3_ تاثیر موسیقی بر تمرکز با کاهش استرس
استرس و اضطراب یکی از اصلی‌ترین عوامل بروز مشکلات تمرکز هستند؛ در حدی که قدم اول روانپزشکان برای حل مشکلات تمرکز، تجویز قرص ضد استرس و افزایش تمرکز خواهد بود. یکی از دلایل اصلی بروز استرس، احساس ناکافی بودن است؛ از عوامل درونی این حس که بگذریم، متوجه می‌شویم بیشتر افراد به دلیل عدم فهم یک مطلب و سخنان طرف مقابل یا ناتوانی در نشان‌دادن واکنش‌های مناسب دچار استرس می‌شوند. به‌عنوان‌مثال، افراد ADHD که در دریافت اطلاعات شفاهی مشکل دارند، معمولا از تماس‌های تلفنی گریزانند.
تاثیر موسیقی بر تمرکز با کاهش استرس به کرات اثبات شده است. موسیقی با تاثیر بر این نواحی مغز، در کاهش استرس و افزایش تمرکز نقش دارد:
- ناحیه ورنیکه؛ مسئول “فهمیدن” زبان نوشتاری و گفتاری. هر چه این ناحیه مغز قدرتمندتر باشد، توانایی ما در فهمیدن مطالب شنیده شده و خوانده شده بالاتر خواهد رفت.
- لوب اکسیپیتال؛ مسئول پردازش داده‌های بصری. Sugaya معتقد است نوازندگان و مخاطبان پروپاقرص موسیقی از لوب اکسیپیتال برای پردازش آن استفاده می‌کنند؛ یعنی تاثیر موسیقی بر تمرکز ما در حدی است که اصطلاحا می‌توانیم صداها را به چشم ببینیم.
- ناحیه بروکا؛ مسئول ایجاد توانایی گفتار. به گفته Yonetani، تحریک این ناحیه با نواختن ساز یا گوش‌دادن به موسیقی منجر به بهبود توانایی انسان در صحبت‌کردن، فکرکردن، حدس‌زدن و به‌طورکلی برقراری ارتباط خواهد شد.
- جسم پینه‌ای؛ مسئول پیوند دو نیمکره مغزی چپ و راست. با برقراری ارتباط موثر بین دو نیمکره، شما قادر به انجام فعالیت‌ها و رسیدگی به افکار پیچیده‌ای خواهید بود که نیاز به منطق (سمت چپ) و شهود (سمت راست) دارند. Sugaya معتقد است شما می‌توانید با نواختن یک ساز یا گوش‌دادن به موسیقی، ارتباط بین این دو نیمکره را بهبود ببخشید و تمرکز خود را بالا ببرید.
4_ تاثیر موسیقی بر تمرکز با شرطی‌کردن مغز
یکی از بهترین روش‌ها برای ایجاد تمرکز در افراد، شرطی‌کردن مغز است؛ یعنی مغز را به‌گونه‌ای آموزش می‌دهید که بتواند در زمان و مکان خاصی متمرکز شود؛ به‌عنوان‌مثال، با استفاده از تکنیک پومودورو به مغزتان آموزش می‌دهید اگر 25 دقیقه تمرکز کامل داشته باشد، 5 دقیقه استراحت خواهد داشت. تاثیر موسیقی بر تمرکز در این مورد، با روشن‌شدن این دو قسمت مغز ممکن می‌شود:
- هسته پوتامن؛ مسئول تسهیل حرکت و هماهنگی بدن، یادگیری، حافظه، زبان و احساسات. با فعال شدن این هسته و افزایش دوپامین، هماهنگی حرکات بدن با افکار بهبود می‌یابد (شرطی‌کردن مغز)؛ در نتیجه، شما برای انجام فعالیت‌هایی مانند مطالعه و یادداشت‌برداری (از مهم‌ترین روش‌ها برای افزایش تمرکز در هنگام مطالعه) در زمان مشخص، عملکرد بهتری خواهید داشت.
- مخچه؛ مسئول کنترل حرکات بدن و ذخیره حافظه فیزیکی. مفهوم حافظه عضلانی (انجام کارها از روی عادت، مانند مهارت تایپ‌کردن) مختص مخچه است. به گفته Sugaya، شاید یک بیمار آلزایمری همسرش را نشناسد، اما می‌تواند به‌خوبی دوران جوانی پیانو بنوازد؛ زیرا این مهارت به‌صورت حافظه عضلانی، در مخچه او ذخیره شده است. به همین ترتیب، انجام کارهایی مانند گوش‌دادن به موسیقی و درس‌خواندن به‌صورت هم‌زمان، نوعی حافظه عضلانی ایجاد می‌کند؛ یعنی مغز شما کم‌کم یاد می‌گیرد هنگام پخش نوع خاصی از موسیقی، آرام بگیرد و به مطالعه، یادداشت‌برداری و تمرکز بپردازد.
5_ تاثیر موسیقی بر تمرکز با بهبود حافظه
طبق مطالعاتی که در سال 2014 انجام شد، گوش‌دادن به موسیقی در ژانرهای مختلف مغز شما را به چالش می‌کشد؛ زیرا هر بار با یک ریتم جدید همراه می‌شوید و باید آن را از نو تجزیه تحلیل کنید. ضمن آنکه گوش دادن به موسیقی این دو قسمت مغز را شدیدا تحریک و تقویت خواهد کرد:
- هیپوکامپ؛ مرکز یادگیری و حافظه و واحد پردازش مرکزی مغز. بنا بر نتایج تحقیقات Yonetani و Sugaya، موسیقی می‌تواند با تاثیر بر هیپوکامپ، به تحریک فرایند نوروژنز (فرایند تولید نورون‌های جدید در مغز) کمک کند و با افزایش تولید نورون‌ها، توانایی تمرکز و حافظه را بهبود ببخشد؛ بنابراین در بهبود نقص‌های ادراکی، مانند توجه، نقش مهمی ایفا می‌کند.
- هیپوتالاموس؛ اتاق فرمان مغز. هیپوتالاموس با کمک به ارتباط سیستم غدد درون‌ریز، حفظ وضعیت نرمال بدن و تولید و ترشح مناسب هورمون‌ها، به تنظیم موارد زیر کمک می‌کند:
- تشنگی
- اشتها
- خواب
- خلق‌وخو
- ضربان قلب
- دمای بدن
- متابولیسم
- رشد و کنترل میل جنسی
تمام این موارد، دلایل کلی حواس‌پرتی محسوب می‌شوند که اصلی‌ترین عامل بروز مشکل تمرکز پایین است. باتوجه‌به اظهارات Sugaya، این موارد با گوش‌دادن منظم به موسیقی قابل‌کنترل هستند؛ به‌عنوان‌مثال، با گوش‌دادن یا نواختن آثار موتزارت، اثرات قابل‌توجهی در ضربان قلب خود (یکی از نشانه‌های استرس) مشاهده خواهید کرد.
6_ تاثیر موسیقی بر تمرکز با کمک به حذف حواس‌پرتی‌ها
حدود 40 درصد از قشر مخ در مغز انسان‌ها با نام لوب پیشانی شناخته می‌شود. لوب پیشانی تنها بخش مغز است که مختص انسان‌ها محسوب می‌شود و ما، “ماهیت انسانی” خود را مدیون وجود این لوب هستیم؛ زیرا توانایی تکامل و اصلاح حالت‌ها، افکار و عملکرد را برای انسان‌ها فراهم می‌کند. این لوب به‌عنوان بزرگ‌ترین بخش مغز، مسئولیت‌های فراوانی بر عهده دارد؛ اما به باور دکتر Joe Dispenza، اصلی‌ترین وظیفه این لوب به شرح زیر است:
اصلی‌ترین وظیفه لوب پیشانی، ساکت کردن بقیه بخش‌های مغز و ایجاد یک حالت وجودی جدید در مغز است. لوب پیشانی انعطاف، سازگاری و توانایی تغییر بالایی دارد؛ بنابراین ابزار اصلی انسان برای رسیدن به خودشناسی، خودکنترلی و به کمال رساندن افکار و اعمال خواهد بود.
اگر مقاله‌های افزایش تمرکز و کنترل ذهن، تمرکز ذهن و ADHD چیست؟ را مطالعه کرده باشید، آن بخش از صحبت‌های دکتر Joe Dispenza درمورد “ساکت کردن بقیه بخش‌های مغز” شما را به یاد تعریف اصلی تمرکز خواهد انداخت:
تمرکز ذهنی به معنای توانایی نه گفتن به سایر حواس‌پرتی‌ها (خاموش‌کردن قسمت‌های نامرتبط مغز) و بله گفتن به مسئله اصلی (ایجاد حالت وجودی جدید) است که برای به‌وجودآوردن تمرکز و توجه کامل برای انجام یک کار یا یادگیری یک مطلب ضروری خواهد بود.
بنا بر نتیجه تحقیقات Yonetani و Sugaya، شما می‌توانید با گوش‌دادن منظم به موسیقی تاثیرات قابل‌توجه زیر را تجربه کنید که منجر به رشد و تکامل لوب پیشانی خواهند شد:
- کمک به یادگیری و تفسیر راحت‌تر و سریع‌تر اطلاعات جدید
- کمک به عملکرد مغز در تقسیم یک مسئله بزرگ به مسائل کوچک‌تر و تجزیه تحلیل دقیق‌تر آن‌ها
- آموزش‌دادن مغز برای توجه بیشتر به وقایع و جزئیات آن‌ها
- آموزش‌دادن مغز برای پیش‌بینی اتفاقات محتمل و پرورش توانایی‌های استدلالی
ضمن آنکه موسیقی می‌تواند با خاموش‌کردن صداهای اطراف (حواس‌پرتی‌ها)، امکان استراحت برای مغز را فراهم کند. طبق تحقیقات، موسیقی در بهبود یادگیری و تمرکز در کودکان نیز نقش مهمی ایفا می‌کند.
چه موسیقی‌هایی برای افزایش تمرکز مناسب است؟
در گذشته، تئوری “اثر موتزارت” مورد قبول بسیاری از پژوهشگران واقع شده بود. آن‌ها باور داشتند گوش‌دادن به موسیقی کلاسیک فعالیت مغز را افزایش می‌دهد و در طول زمان، منجر به “باهوش‌تر” شدن افراد می‌شود؛ اما شاید برایتان جالب باشد که “نوع“ موسیقی تقریبا هیچ ارتباطی با فعال‌کردن مغز ما ندارد. طبق تحقیقات انجام شده توسط Yonetani و Sugaya، سلیقه موسیقایی شما و ماده خاکستری مغزتان یکی است!
در نتیجه، لیست قاطعی از موسیقی‌های مناسب تمرکز در دسترس نیست؛ زیرا تاثیر موسیقی بر تمرکز افراد، ارتباط مستقیمی با ساختار مغز و ترجیحات شخصی آن‌ها دارد. در ادامه، با درنظرگرفتن سلیقه اکثریت مراجعان و نتایج کلی تحقیقات انجام شده در این زمینه، لیستی از ویژگی‌های موسیقی مناسب برای تمرکز فراهم کرده‌ایم:
- بی‌کلام
- ملایم با ریتم آهسته و یکنواخت
- تداعی‌کننده احساس یا خاطره خاصی نباشد.
- استفاده از صداهای سفید و قهوه‌ای (White noise, brown noise) در تنظیم آن
- موسیقی که با حس و حال فعلی شما سازگار باشد و بتواند انرژی فعلی شما را کاهش یا افزایش دهد.
تعدادی از موسیقی‌های مناسب برای بهبود تمرکز و توجه به شرح زیر هستند:
موسیقی‌های کلاسیک (Classical Music for concentration)
- موسیقی‌هایی که مخصوصا برای فضاهای آرامش‌بخش تنظیم شده‌اند؛ مانند اسپا، ماساژ و کلاس‌های یوگا و مدیتیشن (Relaxing Spa Music و Calming Music و Sleep Music و Background Music و Spa Massage Music)
- صداهای یکنواخت طبیعت؛ مانند صدای باران، آبشار، صدای برخی حیوانات و پرندگان (Nature Ambient Sounds)
- موسیقی‌های الکترونیک با ریتم یکنواخت و تنظیم هدفمند؛ مناسب افرادی که سبک کلاسیک را نمی‌پسندند. (New Age Music و Ambient EDM music)
- https://www.youtube.com/watch?v=XEyTQi5N2dY
- https://www.youtube.com/watch?v=UaQHfTXf2hs
- https://www.youtube.com/watch?v=GsbU-KTSNf4
شما می‌توانید برای دریافت موسیقی‌های بیشتر، عبارات لاتین نوشته شده در کنار هر عنوان را جست‌وجو کنید. ضمن آنکه امکان تنظیم موسیقی موردعلاقه خودتان با کمک وب‌سایت‌هایی مانند Noisli، فراهم شده است. اپلیکیشن‌های تلفن همراه زیر نیز مجموعه‌ای کامل از این دسته موسیقی‌ها فراهم کرده‌اند و عموما رایگان هستند:
- Brain.fm
- Headspace
- Endel
- دانلود اندروید
- دانلود آیفون
- Focus@Will
- Coffitivity
تنها در نسخه تحت وب قابل‌دسترس است.
- myNoise
- دانلود اندروید
- دانلود آیفون
- Calm
- Healthy Minds Program
- Smiling Mind
- دانلود اندروید
- دانلود آیفون
توصیه می‌کنیم این چنل‌های یوتیوب و پلی لیست‌های رایگان اسپاتیفای را نیز مشاهده کنید:
- https://www.youtube.com/@ChillhopMusic
- https://www.youtube.com/channel/UC4SlCAeLGLONquLmwYBkttA
- https://www.youtube.com/channel/UCQ0gZgLbqHywkNU_mDJKDzg
- https://open.spotify.com/album/46co3YFtDUWwq1DiazleHP
- https://open.spotify.com/album/5zFkQHvRimPKxjwDwkkeNL
- https://open.spotify.com/playlist/4z6eXTMEaSgSApVzYbUqWp
- https://www.youtube.com/@BrainwaveHz
- https://www.youtube.com/@GreenredProductions
کلام آخر
روش‌های بهبود تمرکز، هیچگاه قاطع نیستند؛ شما باید با مطالعه و کسب آگاهی درمورد آن‌ها و ترجیحات خودتان، بهترین روش را پیدا و آن را شخصی‌سازی کنید. موسیقی نیز از این قاعده مستثنی نیست؛ بنابراین، مواردی مانند سرعت، شدت، ژانر، طول موسیقی، میزان پیچیدگی کار شما، اولویت‌های شخصی و سن در میزان تاثیر موسیقی بر تمرکز دخیل هستند. درصورتی‌که موسیقی‌های معرفی شده در این مقاله به تمرکز شما کمک نکردند، ناامید نشوید؛ موسیقی‌های دیگری را امتحان کنید و از سایر روش‌های بهبود تمرکز بهره ببرید. کار نشد ندارد!
منابع
- https://www.researchgate.net/publication/311435289_The_effect_of_listening_to_music_on_concentration_and_academic_performance_of_the_student_Cross-sectional_study_on_medical_undergraduate_students
- https://www.ucf.edu/pegasus/your-brain-on-music/
- https://www.medicalnewstoday.com/articles/does-music-help-you-focus#benefits
- https://www.researchgate.net/publication/311435289_The_effect_of_listening_to_music_on_concentration_and_academic_performance_of_the_student_Cross-sectional_study_on_medical_undergraduate_students
- https://www.psychologytoday.com/us/basics/neuroscience/areas-the-brain
- https://www.healthline.com/health/does-music-help-you-study
- https://www.cnbc.com/2023/06/20/harvard-brain-expert-shares-best-type-of-music-for-focus-and-concentration.html#:~:text=So%20it’s%20not%20about%20genre,most%20efhttps://illuminated-integration.com/blog/how-noise-affects-concentration/#:~:text=The%20type%20of%20noise%20doesn,your%20work%20and%20internal%20thoughts.fective%20for%20maximizing%20concentration.
- https://illuminated-integration.com/blog/how-noise-affects-concentration/#:~:text=The%20type%20of%20noise%20doesn,your%20work%20and%20internal%20thoughts.
- https://www.pfizer.com/news/articles/why_and_how_music_moves_us
- https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC8357712/
- https://creyos.com/resources/articles/music-and-concentration
- https://www.webmd.com/balance/features/benefits-music-studying
- https://www.umgc.edu/blog/how-music-can-help-you-study#:~:text=%E2%80%9CThe%20right%20choice%20of%20music,maintain%20attention%20during%20study%20sessions.%E2%80%9D
- https://byjus.com/free-ias-prep/upsc-preparation-listening-to-music-while-studying/#:~:text=Benefits%20of%20Listening%20to%20Music%20While%20Studying&text=It%20enhances%20your%20attention.,called%20the%20’Mozart%20Effect’.
- https://www.nu.edu/blog/can-music-help-you-study-and-focus/
