اختلال بیش فعالی و اختلال تأخیر در کلام هرکدام به‌وسیله عوامل مختلف ایجادشده و زندگی افراد را تحت تأثیر قرار می‌دهند؛ اما در برخی از افراد این دو اختلال باهم بروز پیدا می‌کند یا به‌عبارت‌دیگر بیش فعالی موجب بروز تأخیر گفتاری نیز می‌شود و از دو طرف زندگی فرد را تحت تأثیر قرار می‌دهند. ما در این مقاله سعی داریم علاوه بر توضیح بیش فعالی و تأخیر کلامی، به روش‌ها و مزایای گفتاردرمانی کودکان بیش فعال نیز بپردازیم.
ADHD با مختل کردن مهارت‌های زبانی و سرعت توسعه آن‌ها موجب تاخیر کلامی کودکان خواهد شد.
اختلال بیش فعالی و نقص توجه (ADHD)
اختلال ADHD یک اختلال رشدی-عصبی است که با توجه به علائم افراد به سه دسته نقص توجه، بیش‌فعال و نوع ترکیبی تقسیم می‌شود. نوع سوم آن‌که هم شامل بیش فعالی و هم نقص توجه است شیوع بیشتری دارد. این اختلال بیشتر در کودکان مشاهده می‌شود اما در صورت عدم درمان و کنترل ممکن است تا بزرگ‌سالی نیز ادامه پیدا کند. (منبع علمی)
- بیشتر بخوانید: علت بیش فعالی چیست؟
- بیشتر بخوانید: انواع بیش فعالی
- بیشتر بخوانید: علائم ADHD
تأخیر کلامی
تأخیر کلامی به این معناست که کودک نمی‌تواند به‌اندازه کودکان هم‌سن خود نیازهایش را با استفاده از کلمات و جملات بیان کند. این اختلال می‌تواند به‌صورت مشکلات بیان، واژگان، گرامر و زبان گفتاری ظاهر شود.
علائم تاخیر گفتار در کودکان بیش فعال چیست؟
دانشمندان هنوز درمورد تاثیرات بیش فعالی و تاخیر کلامی در زندگی مبتلایان مطمئن نیستند؛ اما طبق مشاهدات، بسیاری از کودکان بیش‌فعال با این مشکل دست‌وپنجه نرم می‌کنند. همان‌طور که میدانید، ADHD بر توانایی کودک در سازماندهی افکار، تمرکز، پردازش و دریافت اطلاعات، به‌خاطر سپردن اطلاعات جدید، پیروی از دستورالعمل‌ها و غیره تاثیر می‌گذارد؛ بنابراین یک کودک ADHD نسبت به همسالانش:
- با سرعت کمتری صحبت می‌کند.
- دیرتر به صحبت می‌افتد.
- کلمات را اشتباه تلفظ می‌کند.
- یادگیری کلمات جدید برای آن‌ها دشوار است.
- کمتر صحبت می‌کند؛ زیرا نمی‌خواهد احساس بدی را تجربه کند.
- با همسالانش ارتباط کمی برقرار می‌کند و مهارت‌های زبانی و اجتماعی خود را پرورش نمی‌دهد.
- بیشتر در مهارت‌های بیانی زبان به مشکل می‌خورد.
- دچار تاخیر در گفتار دریافتی می‌شود؛ به‌عنوان‌مثال، به دستورالعمل ساده‌ای مانند «بیا اینجا» پاسخ مناسبی نمی‌دهد، در پاسخ به سوال واضحی مانند «نامت چیست» مکث می‌کند و به سوالی که پاسخش «خیر» است، پاسخ «بله» می‌دهد.
تأثیر بیش فعالی بر رشد مهارت‌های گفتاری و زبانی
مطالعات انجام‌شده حاکی از آن است که اختلال ADHD می‌تواند به طرق مختلف باعث ایجاد مشکلات کلامی و زبانی در کودکان شود و در هر کودک نیز این علائم متفاوت است. ADHD می‌تواند در دو حوزه اصلی زبان مداخله کند و مشکل‌ساز شود. این دو حوزه عبارت است از:
- زبان بیانی: ارتباط گفتاری و نوشتاری و استفاده از دستور زبان و واژگان
- زبان دریافتی: درک زبان گفتاری و نوشتاری
کودک صحبت‌کردن را از طریق به‌خاطر سپردن کلمات جدید، تقلید از صداهای اطراف و گوش‌دادن به دیگران یاد می‌گیرد. بسیاری از کودکان ADHD فاقد مهارت‌های اصلی موردنیاز برای یادگیری زبان هستند؛ به‌عنوان‌مثال، آن‌ها در مواردی مانند پردازش اطلاعات، حفظ تمرکز و ایجاد رابطه متعادل بین افکار و سرعت صحبت‌کردنشان به مشکل می‌خورند. طبق مطالعاتی که در سال 2016 برای بررسی تاثیرات بیش فعالی و تاخیر کلامی در زندگی انجام شد، کودکانی که مهارت‌های زبانی ضعیفی در بازه سنی 3 تا 5 سال نشان می‌دهند بیشتر از سایرین مستعد ابتلا به بیش فعالی هستند. (منبع: Expressable)
در این بخش به چگونگی تأثیر ADHD در این حوزه‌ها می‌پردازیم:
1_ خواندن و نوشتن
کودکان مبتلا به اختلال بیش فعالی و نقص توجه ممکن است در مهارت خواندن و نوشتن دچار مشکل شوند زیرا این مهارت‌ها نیاز به تمرکز، هماهنگی بین فکر و زبان، استفاده از لحن و تن صدای مناسب، آشنایی با واژگان و دستور زبان دارد. از طرف دیگر نقص توجه و بیش فعالی این کودکان مانع از متمرکز ماندن و ادراک راحت مطالب به نسبت سایر کودکان می‌شود.
2_ شنیدن
کودکان برای یادگرفتن صداها، آواها و کلمات احتیاج دارند که در ابتدا آن‌ها را بشنوند. کودکان مبتلا به ADHD به دلیل نقص توجه نمی‌توانند بر یک‌چیز متمرکز شوند و کوچک‌ترین حواس‌پرتی که در محیط باشد تمرکز آن‌ها را از یادگیری دور می‌کند. از طرف دیگر بیش فعالی کودکان منجر می‌شود که نتوانند در یکجا نشسته و به حرف کسی گوش کنند تا بتوانند یاد بگیرند. همچنین این کودکان به دلیل حواس‌پرتی و تکانش گری نمی‌توانند کلمات و صداهای فرد مقابل را درک کند. هر چه صداها و محرک‌های محیط بیشتر باشد و فرد مقابل تندتر صحبت کند یادگیری این کودکان کمتر می‌شود.
- بیشتر بخوانید: نقش تغذیه در بیش فعالی
- بیشتر بخوانید:علائم بیش فعالی در کودکان زیر دو سال
3_ ارتباط
این کودکان به دلیل نقص توجه و تکانش گری که دارند نمی‌توانند برای طولانی‌مدت ارتباط چشمی بگیرند و حرف زدن فرد مقابل را تحمل کنند. مدام حواس آن‌ها به محرک‌های مختلف پرت می‌شود و حتی تمایل دارند هر چه سریع‌تر موقعیت خود را عوض کرده و مشغول کار دیگری شوند. تند صحبت کرده و گاهی در حفظ پیوستگی گفتار دچار مشکل می‌شوند یا حتی ممکن است هنگام صحبت فرد بزرگ‌سال مقابلش، گفتگو را قطع کرده و محل را ترک کند به همین دلیل افراد دیگر نیز مایل به صحبت کردن با آن‌ها نیستند. به همین دلیل است که این کودکان ارتباطات اجتماعی کمتری دارند و درنتیجه کمتر در محیط‌های مساعد برای یادگیری زبان و گفتار قرار می‌گیرند. همین‌طور ممکن است منزوی و گوشه‌گیر شوند و درگیر پیامدهای اجتماعی و تحصیلی مختلف شوند.
4_ سازماندهی افکار
ازآنجایی‌که این کودکان به‌راحتی حواس‌پرت می‌شوند و تمایل دارند به‌سرعت فعالیت عوض کنند و در یکجا ساکن نباشند، هزاران فکر و محرک در ذهن خود دارند؛ بنابراین زمانی که می‌خواهند حرف بزنند پیدا کردن افکار و کلمات مدنظر برای آن‌ها دشوار است و بازهم درگیر مسائل و افکار دیگر می‌شوند.
5_ سخن گفتن
پیدا کردن کلمات مناسب، کنار هم چیدن آن‌ها، رعایت اصول گرامر و حفظ پیوستگی کلام برای کودکان ADHD دشوار است. پیدا کردن افکار و کلمات مربوطه از میان محرک‌های مختلفی که وارد ذهن آن‌ها می‌شود کار دشواری است به همین دلیل کودکان ADHD در هنگام سخن گفتن از صدای بلندتر، مکث‌های بیشتر، تکرار کلمات و آواهای پرکننده کلام مانند «ام» استفاده می‌کنند تا فرصت بیشتری برای پیدا کردن داشته باشند. درنهایت تمام این دشواری‌ها و آشفتگی‌ها منجر به کلافگی خود کودک و فردی که در حال شنیدن سخنان او است، می‌شود.
6_ ارتباط غیرکلامی
بر اساس مطالعات مختلف، مهارت‌های ارتباط غیرکلامی در کودکان مبتلا به ADHD دست‌نخورده باقی می‌ماند. به این معنا که این افراد می‌دانند باید قوانین اجتماعی و ارتباطی را رعایت کنند اما به دلیل نقص توجه و بیش فعالی که دارند، قادر به عملی کردن این اطلاعات نیستند به همین دلیل:
- سخن دیگران را قطع می‌کنند.
- با صدای بلند صحبت می‌کنند.
- حواسشان به هرجایی هست غیر از فرد مقابل.
- منتظر نوبت خود برای حرف زدن نمی‌شوند.
- بی‌درنگ و بدون فکر کردن پاسخ می‌دهند.
به دلیل انجام این امور و عدم رعایت قوانین ارتباط غیرکلامی دیگر مانند تماس چشمی، لحن و تن صدای مناسب، حرکات بدنی مناسب و به‌اندازه، نمی‌توانند به‌راحتی با دیگران ارتباط بگیرند. درنتیجه بازهم از محیط‌های اجتماعی و اجتماع افراد بیرون رانده می‌شوند و نمی‌توانند مهارت‌های کلامی و زبانی را بیاموزند.
- بیشتر بخوانید: تفاوت بیش فعالی و شیطنت در کودکان
- بیشتر بخوانید: ویتامین ها و مکمل ها برای بیش فعالی
- بیشتر بخوانید: بیش فعالی تا چه سنی ادامه دارد؟
لکنت زبان و بیش فعالی
بر اساس مطالعات انجام‌شده می‌توان گفت که میان اختلال ADHD و لکنت زبان ارتباطاتی وجود دارد و کودکان مبتلا به اختلال بیش فعالی و نقص توجه لکنت زبان بیشتری را نسبت به کودکان دیگر تجربه می‌کنند.(منبع علمی) دلایل این ارتباط عبارت است از:
1_تفاوت‌های فیزیکی مغز
کودکان مبتلا به ADHD ساختارهای کوچک‌تری در لوب فرونتال مغز خود دارند که به زمان بیشتری برای رشد و تکامل احتیاج دارند. این بخش مسئول اجتماعی شدن، تمرکز و تنظیم عواطف است. (منبع علمی)
2_ ناحیه بروکا
این ناحیه که بخشی از لوب فرونتال است در کودکان مبتلا به اختلال نقص توجه و بیش فعالی به‌خوبی عمل نمی‌کند و این نقص عملکرد می‌تواند منجر به بروز لکنت زبان در کودک شود. برونیکا مسئول هماهنگ کردن الگوی تنفس منظم در هنگام صحبت کردن است تا فرد بتواند صحبتی روان و واضح داشته باشد. نقص عملکرد این بخش موجب برهم خوردن الگوهای تنفسی فرد هنگام صحبت کردن و ایجاد لکنت زبان می‌شود. بر اساس مطالعات جریان خون کمتر در این بخش از مغز با لکنت زبان ارتباط دارد. (منبع علمی)
3_ ناحیه ورنیکه
این بخش از مغز با همکاری با بروکا به درک و پردازش زبان کمک می‌کند.
4_ شکنج زاویه‌ای
این بخش از مغز در عملکردهای پیچیده زبان نقش دارد؛ بنابراین اختلال در آن موجب اختلال در زبان می‌شود.
گفتار درمانی کودکان بیش فعال
گفتاردرمانی یکی از مهم‌ترین راهکارهای پیش روی مبتلایان به ADHD و والدین آن‌هاست.
گفتاردرمانی می‌تواند تأثیر بسیاری در بهبود مهارت‌های زبانی، گفتاری و ارتباطی داشته باشد. یک متخصص گفتاردرمانی می‌داند که افراد مبتلا به ADHD متفکر، خلاق، باهوش و خاص هستند زیرا می‌توانند جهان را متفاوت ببینند و از این طرز فکر استفاده می‌کنند تا بتوانند این خلاقیت و هوش کودکان را در مسیر درست و هدفمند قرار دهند. ازآنجاکه برای والدین اهمیت بسیاری دارد که نیازها و ایدئال‌های کودکشان به‌درستی درک و برطرف شود، به آن‌ها توصیه می‌کنیم گفتاردرمانی را در کنار دارودرمانی برای کودک خود در نظر بگیرند تا از نتایج بی‌نظیر آن بهره‌مند شوند.
- بیشتر بخوانید: علائم بیش فعالی در بزرگسالان
- بیشتر بخوانید: درمان بیش فعالی در بزرگسالان
- بیشتر بخوانید: درمان شناختی رفتاری بیش فعالی
- بیشتر بخوانید: درمان خانگی بیش فعالی در کودکان
در جلسات گفتاردرمانی کودکان ADHD چه می‌گذرد؟
گفتار درمانگر در ابتدا کودک مبتلا به ADHD را با روش‌های مختلف عنوان‌شده در این بخش ارزیابی می‌کند:(منبع علمی)
1_ مشاهده
درمانگر کودک را حین بازی یا انجام فعالیت‌های دیگر مشاهده می‌کند تا میزان درک و استفاده از زبان، مهارت‌های ارتباطی، بیان و گفتار روان و واضح را بررسی کند.
2_ تست‌های استاندارد
همچنین درمانگر می‌تواند با انجام آزمون‌های استاندارد میزان مهارت کودک در استفاده از واژگان، بیان و دستور زبان را ارزیابی کند.
3_ مصاحبه با والدین
گفتار درمانگر از طریق مصاحبه با والدین می‌تواند اطلاعاتی در مورد مهارت‌ها و ارتباطات کودک در خانه و سایر محیط‌ها دریافت کند.
مرحله بعد انجام مداخلات درمانی است که با توجه به مشکلات و نیازهای کودک به روش‌های مختلفی صورت می‌گیرد برخی از این روش‌ها شامل: (منبع علمی)
1_ گفتار و زبان درمانی
در این تکنیک درمانگر به کودک در تقویت یادآوری کلمات، نظم دادن به افکار قبل از سخن گفتن، یافتن کلمات مناسب، ساختن جملات صحیح و منطقی و درنهایت برقراری ارتباط کمک می‌کند.
2_ رفتاردرمانی
این تکنیک به یادگیری صبور ماندن برای نوبت مکالمه، کنترل رفتارهای تکانشی، بهبود مهارت شنیداری و درنهایت خود نظارتی برای انجام کارها و رفتارها کمک می‌کند تا فرد خودش را ازنظر نقاط قوت و ضعف و میزان بهبودی ارزیابی کند.
3_ آموزش مهارت‌های اجتماعی
در این بخش تکنیک‌های ارتباط غیرکلامی و مهارت‌های اجتماعی مانند زبان بدن، ارتباط چشمی، لحن بیان و تن صدا آموزش داده می‌شود و در برخی جلسات این مهارت‌ها به‌صورت ایفای نقش توسط کودکان تمرین می‌شود.
مزایای گفتاردرمانی کودکان مبتلا به ADHD
گفتاردرمانی اثرات درمانی بسیاری برای علائم کودکان ADHD دارای تأخیر کلامی دارد. برای مثال:
- توسعه مهارت‌های گفتار و زبان
- تقویت ارتباطات
- بهبود استفاده اجتماعی از زبان
- افزایش وضوح گفتار
- گسترش مهارت‌های سوادآموزی و مهارت‌های بازی
- بهبود کیفیت زندگی
چگونه به رشد مهارت‌های گفتاری کودک خود کمک کنیم؟
بیشترین تایم کودکان در خانه و در ارتباط با اعضای خانواده سپری می‌شود؛ بنابراین اعضای خانواده نیز با انجام برخی تمرین‌ها و تکنیک‌ها می‌توانند به بهبود مهارت‌های گفتاری کودک کمک کنند. برخی از این تمرین‌ها عبارت‌اند از:
1_ مکالمه
از کودکان بخواهید در مکالمات خانوادگی شرکت کنند، شعر بخوانند داستان تعریف کنند و یا سخنان شما را تکرار کنند.
2_ کتاب خواندن
برای کودکانتان کتاب‌های مصور با موضوعات متناسب سنشان بخوانید و از آن‌ها بخواهید در مورد تصاویر داستان‌سرایی کنند.
3_ صحبت کردن والدین با صدای واضح
از همان ابتدا با فرزندانتان صحبت کنید و در مورد کارهایی که انجام می‌دهید به آن‌ها توضیح دهید تا با کلمات، جملات، لحن و تن صدا آشنا شوند.
4_ خلاقیت
والدین باید در آموزش مهارت‌های گفتاری و شنیداری از روش‌های خلاقانه مانند شعر، آهنگ، بازی، نقاشی و… استفاده کنند تا تأثیر بیشتری بر کودکان داشته باشد.
5_ درست حرف زدن
سعی کنید جملات کودکانتان را کامل نکنید و با صبر منتظر باشید تا خودشان کلمات مدنظر را پیداکرده و جملات را کامل کنند. همچنین استفاده از کلمات خودساخته کودکان به رشد مهارت گفتاری آن‌ها کمکی نخواهد کرد؛ پس با کلمات و جملات درست با آن‌ها صحبت کنید تا از شما الگوبرداری کنند.
کلام آخر
در دنیای ADHD بودن و زندگی کردن تجربه آسانی نیست. تصور کنید می‌خواهید بر موضوعی متمرکز شوید یا مثلاً مطلبی را بخوانید اما با کوچک‌ترین محرک محیطی حواستان پرت می‌شود. می‌خواهید در یک مکان بنشینید و تلویزیون تماشا کنید اما فکرتان به چندین موقعیت و موضوع می‌رود و نمی‌توانید در یکجا ساکن بمانید. مهارت‌های اجتماعی را میدانید اما توان استفاده از آن‌ها را ندارید و به همین ترتیب از اجتماع و دوستان خود دور می‌شوید؛ بنابراین ما باید رفتارها و افکار افراد مبتلا به ADHD را درک کرده و در مسیر بهبودی و کنترل علائم همراهشان باشیم. درنهایت فراموش نکنید که تشخیص زودتر برابر است با علائم کمتر و بهبودی بیشتر.
