تنبل خطاب‌کردن افراد بسیار وسوسه‌انگیز است؛ زیرا ساده‌ترین پاسخ برای توضیح و ارزیابی علت مقاومت فرد برای انجام کار محسوب می‌شود. غافل از اینکه اکتفای ما به همین پاسخ ساده و بی‌دردسر، خودش نوعی تنبلی است! اکثر والدین به‌صورت ناخودآگاه از تنبل خطاب‌کردن کودک احساس آرامش می‌کنند؛ زیرا در این صورت، دیگر مجبور نیستند نقش خود در ایجاد چنین الگوی رفتاری مخربی را کندوکاو کنند. کودک تنبل، اغلب بازتاب والدین تنبل است و تنبلی کودکان، یک ویژگی فطری و ذاتی نیست. با پذیرش این مسئله، مدیریت این مشکل در کودکان آسان‌تر خواهد بود.
علت تنبلی کودکان چیست؟
یک اصل کلی درمورد رفتار انسان‌ها وجود دارد:
هیچ رفتار، عملکرد، نگرش، باور و غیره “به‌تنهایی“ وجود ندارد؛ تمام این موارد در ارتباط متقابل و تنگاتنگی با یکدیگر قرار دارند که یافتن ریشه و عامل اصلی هر کدام را تقریباً غیرممکن می‌کند.
اگر با همین فرمان پیش برویم، تنها یک علت برای تعریف تنبلی کودک وجود ندارد؛ بلکه مجموعه‌ای از دلایل، تجربیات یا حتی علائم برخی اختلالات خفیف و شدید روانی می‌توانند از عوامل احتمالی بروز تنبلی کودکان باشند. این موارد را در نظر داشته باشید:
- احساس بیهودگی
- ارتباط نامناسب با والدین
- والدین یا اطرافیان کنترل‌گر یا پرخاشگر
- فراهم نبودن فضای مناسب برای رشد ذهنی
- ترس از قضاوت، سرزنش، موفق نشدن و تحقیرشدن
- کمبود و عدم رشد مناسب مهارت‌های اجتماعی
- مشکلات خواب و پیامدهای آن بر عملکرد شناختی
- احتمال ابتلا به اختلالاتی مانند افسردگی، اضطراب و ADHD
- بزرگ‌شدن با الگوهای نامناسب؛ مانند والدین، اطرافیان، دوستان یا خواهر و برادرهای تنبل
- بیشتر بخوانید: خلاص شدن از تنبلی مغز
- بیشتر بخوانید: ورزش ذهن
- بیشتر بخوانید: بهترین مولتی ویتامین برای تقویت حافظه
نشانه های تنبلی کودکان چیست؟
همان‌طور که پیش‌تر اشاره کردیم، تنبلی کودکان یک بیماری نیست؛ بنابراین لیستی دقیق و مطلق تحت عنوان “علائم کودک تنبل” وجود ندارد. ضمن آن که احتمال همپوشانی رفتارهای منسوب به تنبلی با نشانه‌های اختلالاتی مانند افسردگی، اضطراب یا الگوهای رفتاری مخرب مانند اهمال کاری نیز وجود دارد. برای جمع‌آوری اطلاعات کافی و مستند و ارائه آن به روانشناس، رفتار کودک را بررسی و به سؤالات زیر پاسخ دهید:
- آیا فرزند من رفتارهای حق‌به‌جانب از خود نشان می‌دهد؟
- آیا کودک من در ایجاد انگیزه و یافتن دلیلی برای انجام کارها به مشکل می‌خورد؟
- آیا فرزند من با درک و پیروی از دستورالعمل‌ها یا رعایت ضرب‌الاجل‌ها مشکل دارد؟
- آیا فرزند من از انجام کارهایی که نیاز به تلاش ذهنی و جسمی کمتری دارند، لذت می‌برد؟
- آیا فرزند من فاقد حس کنجکاوی (متناسب با سن و در مقایسه با همسالانش) نسبت به دنیای اطراف است؟
- آیا زمانی که سعی در ایجاد یک گفت‌وگوی سازنده با او دارم، جواب‌های نامربوط و غیرمنطقی دریافت می‌کنم؟
- میزان مشارکت فرزند من در کارها (کار خانه، کارهای شخصی، امور تحصیلی، تفریحات، تعاملات اجتماعی و غیره) چقدر است؟
این موارد را نیز در نظر داشته باشید:
- ترس
- لجبازی
- مقاومت
- بی‌نظمی
- اهمال‌کاری
- احساس بی‌تفاوتی و بیهودگی
- عزت‌نفس و اعتمادبه‌نفس پایین
- بیشتر بخوانید: تفاوت تنبلی و افسردگی
- بیشتر بخوانید: تفاوت اهمال کاری و تنبلی
روش های پیشگیری از تنبلی کودکان چیست؟
یکی از معلم‌های دبیرستانم خاطره‌ای تعریف می‌کرد که هنوز آن را به‌خاطر دارم. این خاطره، درمورد دانش‌آموز شیطان و بی‌انضباطی بود که همه از دستش عاصی بودند، اما به دلیل نامعلومی، دلشان نمی‌آمد چیزی به او بگویند؛ شاید به‌این‌علت که فکر می‌کردند این بچه چیزی در دلش نیست. از طرفی، والدینش نیز از رفتار او راضی نبودند و به قول خودشان، “نمی‌دانستند کجای راه را اشتباه رفته‌اند.”
معلم من یک روز با این دانش‌آموز صحبت کرد و فهمید واقعاً هم در دلش چیزی نیست؛ زیرا دانش‌آموز حسابی از دلخوری معلم‌ها تعجب کرده بود! می‌گفت اصلاً فکرش را هم نمی‌کرده فلان کارش نامناسب یا اشتباه است. حتی گفت نمی‌داند چرا پدر و مادرش تا این حد از او ناراضی هستند؛ زیرا خودشان هم همین‌گونه رفتار می‌کنند!
قبلاً می‌گفتند کودکان مانند یک لوح سفید آماده دریافت آموزش والدین هستند؛ امروزه می‌گویند کودکان مانند آهنربا، هر چیزی که در مدارشان قرار بگیرد را جذب می‌کنند. در نتیجه، آموزش دادن یک چیز است و فرستادن سیگنال‌های اشتباه چیز دیگری! شما نمی‌توانید با زبان به کودک بگویید کاری بد است و در عمل، آن را تشویق کنید. توصیه‌های زیر را در نظر بگیرید:
1_ کار را برای کودک آسان نکنید!
یکی از دلایل بروز تنبلی در کودکان، انجام تمام کارهای آن‌ها توسط والدین است؛ این والدین از سر مهربانی (دوستی خاله‌خرسه!) یا عدم اعتماد به توانایی‌های کودک، هیچ کاری به او نمی‌سپارند یا تمام کارهایش را خودشان انجام می‌دهند. به‌عنوان‌مثال، کارهای ساده‌ای مانند تا کردن لباس‌ها، مرتب‌کردن تخت، مرتب‌کردن اتاق، گرفتن برنامه درسی و غیره را خودشان انجام می‌دهند و عملاً دست‌وپای کودک را می‌بندند. این کار چند عیب بزرگ دارد:
- عدم رشد توانایی‌ها و کسب تجربیات متناسب با سن
- دشواری در درک ارزش، پاداش و عواقب انجام‌دادن یا ندادن کار
- پرورش رفتارهای حق‌به‌جانب در کودک؛ زیرا به او یاد داده‌اید همه باید در خدمتش باشند،
- سوق‌دادن کودک به سمت تنبلی؛ زیرا هرگز احساس نیاز به تلاش برای به‌دست‌آوردن چیزی را تجربه نکرده است.
2_ پدر و مادر نمونه‌ای باشید!
برای اینکه از تنبلی کودک جلوگیری کنید، باید یک الگوی مشخص در زندگی خود داشته باشید و تحت هر شرایطی، به آن پایبند بمانید. در این صورت، حتی نیازی نیست درمورد ضرورت انجام کارها یا بد بودن تنبلی توصیه‌ای به کودک بکنید؛ او به‌صورت خودکار از تنبلی، اهمال کاری و سایر الگوهای رفتاری مخرب این‌چنینی پرهیز خواهد کرد.
خودمانیم، می‌شود والدین با یک کوه کار انجام نشده بنشینند روی مبل و گوشی دست بگیرند، بعد از کودک انتظار داشته باشند تمام کارهایش را به بهترین شکل و سروقت انجام دهد؟!
3_ انتظارات مشخصی از کودک داشته باشید!
شنیده‌اید می‌گویند جنگ اول به از صلح آخر؟! یعنی اگر از همان ابتدا حد و حدود و قوانین را مشخص کنید، بهتر از این است که در طول ماجرا، به دلیل فقدان همان قوانین، دچار دلخوری و قهر آشتی شوید. شما باید بسته به سن و توانایی فرزندتان، از همان ابتدا کارهایی را به او بسپارید. در این مورد، چند نکته را در نظر داشته باشید:
- آماده هر گونه خرابکاری، بداخلاقی و غیره باشید،
- برای انجام این وظایف، بازه‌های زمانی مشخصی در نظر بگیرید،
- نحوه انجام کار و انتظاراتتان را به زبان ساده و مشخص به کودک توضیح دهید،
- در صورت عدم موفقیت کودک در انجام کار، بازخورد منفی و سرزنش‌آمیز نداشته باشید.
4_ فعالیت‌های خارج از خانه را افزایش دهید!
خانه محل آرامش و استراحت است و بیش از حد ماندن در این فضا، اعضای خانواده را منفعل، افسرده، بی‌انگیزه و ترسو بار می‌آورد؛ زیرا روبه‌روشدن و پردازش هر چیز جدید خارج خانه برایشان دشوار است و بیشتر مایل‌اند مغزشان را درگیر فعالیت‌های ساده‌تری کنند. توصیه می‌کنیم از همان سنین کودکی، برنامه مشخصی برای فعالیت‌های خارج از خانه داشته باشید؛ به‌عنوان‌مثال:
- حتما کودک را به مهدکودک ببرید،
- هر آخر هفته به طبیعت یا فضای باز بروید،
- حداقل روزی یکبار برای خرید روزانه یا پیاده‌روی بیرون بروید،
- کودک را در کلاس‌های مختلفی ثبت‌نام کنید؛ به‌گونه‌ای که حداقل یک‌سوم زمان کودک خارج از خانه بگذرد،
5_ از گفت‌وگوهای انگیزشی جدا خودداری کنید!
به‌عنوان بزرگسالان عاقل و بالغ، همه ما می‌دانیم که انگیزه و تلاش کلید پیشرفت در زندگی است؛ بااین‌حال، توضیح این مسئله و بیش از حد پرداختن به آن کودک را بیش‌ازپیش ناامید و سرخورده می‌کند. شما نمی‌توانید به کودکی که هیچ‌چیزی از دنیا نمی‌داند و همین حالا هم غمگین و سردرگم است، بگویید نجات‌دهنده در آینه است! در عوض، بیایید از روش دیگری وارد شویم و به‌جای تلاش برای تغییر طرز فکر کودک، درمورد آینده صحبت کنیم و ببینیم چه آرزوها و خواسته‌هایی دارد؟
در ادامه، باید در نقش یک حمایتگر (نه کمک‌کننده‌ای که همه کارها را انجام می‌دهد!) وارد شویم و کودک را به این کارها تشویق کنیم:
- شناسایی روش‌های رسیدن به آرزوها و خواسته‌ها
- بررسی عملکرد اخیرش، عواقب و نتایج آن و شنیدن نظر او در این مورد
- یافتن راه‌هایی برای بهبود عملکرد کودک با هم‌فکری و حمایت والدین
سایر روش‌های پیشگیری از تنبلی کودکان به شرح زیر هستند:
- کودک را در حدی خسته نکنید که از انجام کارها زده شود،
- کودک را در معرض چالش‌های ساده اما مداوم قرار دهید تا منفعل نشود،
- همواره بازخورد مثبت به کارهای کودک بدهید و از تلاش‌هایش قدردانی کنید،
- روی نقاط قوت کودک تمرکز کنید و برای بهبود نقاط ضعف از روش‌های غیرمستقیم استفاده کنید،
نحوه صحیح برخورد با کودک تنبل
اگر انیمیشن “بچه رئیس” را به‌صورت دوبله تماشا کرده باشید، حتما این دیالوگ تاریخی را به‌خاطر دارید:
میخوای به من مجبور کنی؟ من خودم مجبورکُن عالمم!
این چیزی فراتر از یک دیالوگ خنده‌دار و بانمک است؛ زیرا همه می‌دانیم اگر بچه‌ها تصمیم به لجبازی بگیرند، دیگر کارمان تمام است! کودک هر چقدر هم که تنبل باشد، در مقابل اجبار، دعوا، سرزنش و پرخاش وانمی‌دهد و پتانسیل این را دارد که پابه‌پای شما این جنگ را ادامه دهد. پس روش برخورد صحیح با کودک تنبل چیست؟
بسیاری معتقدند کشف عامل تنبلی و برطرف‌کردن آن، تنبلی کودک را درمان می‌کند؛ اما در بیشتر مواقع، عملکرد و نگرش والدین نسبت به کارها و فعالیت‌ها تأثیر بیشتری بر کودک تنبل و دیدگاه او نسبت به دنیای اطراف و لزوم انجام برخی امور خواهد داشت. (منبع: Greensprings School)
متخصصان معتقدند بهترین راه‌حل تنبلی کودکان، ایجاد انگیزه است؛ اما آیا ما، به‌عنوان والدین، به‌اندازه کافی به فرزندمان انگیزه می‌دهیم؟ آیا این کار را به شیوه درستی انجام می‌دهیم؟
1_ بهبود کودک تنبل با روش پاداش
در این روش، شما باید به ازای هر بار که کودک یکی از وظایفش را بدون دعوا، مقاومت و بداخلاقی انجام داد، پاداشی برایش در نظر بگیرید. برای اثرگذاری بیشتر این روش، باید به دنبال پاداش‌هایی باشید که کودک نتواند در مقابل آن‌ها مقاومت کند؛ بنابراین، توصیه می‌کنیم برای مدت مشخصی، رفتارهای او را به‌دقت تحت‌نظر بگیرید و علایق و ترجیحات او را شناسایی کنید.
فهرستی از این موارد تهیه کنید و هر کدام را به انجام یک وظیفه مرتبط نسبت دهید. به‌عنوان‌مثال، فرزندتان از اینکه دوستش را به خانه دعوت کند و با هم بازی کنند، لذت می‌برد؛ بنابراین، رسیدن به این لذت، مشروط به انجام وظیفه‌ای مانند تمیزکردن اتاقش خواهد بود! بسیاری از والدین می‌گویند دلشان نمی‌آید از این قول و قرارها با کودک بگذارند و نگران‌اند شاید این برخورد، رابطه آن‌ها را مخدوش کند؛ اما مطمئن باشید در آینده، از شما تشکر خواهند کرد.
2_ بهبود تنبلی کودکان با ارائه بازخوردهای مثبت
در بسیاری از موارد، دلیل اصلی عدم تمایل کودک به انجام کارها، تجربیات ناخوشایند گذشته است. یکی از این تجربیات، برخوردهای منفی، نامناسب یا حتی پرخاش‌گرایانه والدین محسوب می‌شود. به‌عنوان‌مثال، کودک از جمع‌کردن سفره سرباز می‌زند؛ زیرا هر بار که برای انجام این کار پیش‌قدم شد:
- بابت ندانستن جای هر وسیله سرزنش شده است،
- به‌خاطر یک اشتباه سهوی و کوچک واکنش‌های منفی شدیدی دریافت کرده است،
- عملکرد منفی او حین انجام کار منجر به بروز دعوا در خانواده می‌شد؛ به‌عنوان‌مثال، والدین با دیدن کار اشتباه کودک می‌گویند: «تقصیر مادر/ پدرت است که تو این‌گونه شده‌ای» و جرقه دعوا زده می‌شود.
- اگر کار را درست انجام می‌داد که هیچ، اما اگر درست انجام نمی‌داد در معرض تخریب شخصیتی قرار می‌گرفت؛ مانند “تو چقدر بی‌عرضه هستی”، “حتی این کار هم از دستت برنمی‌آید”، “آن‌قدر کار نمی‌کنی که هیچ‌چیزی بلد نیستی” و غیره
3_ بهبود کودک تنبل با سپردن مسئولیت‌های دائمی به او
برای بهبود تنبلی کودکان، باید حسابی صبور باشید و اجازه دهید کم‌کم به روند جدید عادت کنند. نمی‌توانید ناگهان از کودک تنبل بخواهید هر هفته در جاروکشیدن خانه به شما کمک کند؛ به‌جای آن، یک مسئولیت ساده اما دائمی به او محول کنید. به‌عنوان‌مثال، از او بخواهید قبل از خروج از خانه در تمام اتاق‌ها بگردد و لامپ‌های اضافی را خاموش کند یا وسایل برقی را از برق بکشد.
انجام مکرر یک کار کوچک و مفید، منجر به بیداری حس مثبت کودک نسبت به انجام کارها می‌شود و کم‌کم او را به سمت وظایف بزرگ‌تر، مانند مرتب‌کردن اتاق و کمد و غیره سوق خواهد داد. هموارکردن راه کودک برای رسیدن به پیروزی‌های کوچک، منجر به افزایش انگیزه او برای کنارگذاشتن تنبلی خواهد شد.
4_ بهبود کودک تنبل با پرورش مهارت تاب‌آوری
گاهی وقت‌ها، دلیل تنبلی و اجتناب کودک از انجام کار، شکست‌های قبلی او هستند؛ به زبان دیگر، کودک در شرایط دیگری تمام تلاشش را کرده و بهترین عملکردش را به نمایش گذاشته، اما شکست خورده است و این شکست، دیدگاه او را نسبت به تلاش‌کردن مخدوش کرده است. مدام با خود فکر می‌کند:
- تلاش‌کردن بیهوده است،
- هر کاری که بکنم محکوم به شکست است،
- همه از من بهتر هستند و هرگز به‌پای آن‌ها نخواهم رسید،
- دنیا عادلانه نیست و تلاش من هیچ تغییری در این حقیقت ایجاد نمی‌کند.
تاب‌آوری یا resilience یکی از ارزشمندترین مهارت‌هایی است که والدین می‌توانند در کودکان ایجاد کنند. این مهارت، منجر به شکل‌گیری چنین دیدگاه و طرزی فکر در کودک می‌شود:
اشتباه‌کردن، ترسیدن، شکست‌خوردن و سایر موارد این‌چنینی کاملاً انسانی و طبیعی هستند؛ بنابراین، نباید خودمان را به‌خاطر آن‌ها سرزنش کنیم. ما باید بتوانیم از این موارد عبرت بگیریم، عملکردمان را بهتر کنیم و همیشه به تلاش‌کردن ادامه دهیم؛ زیرا توانایی‌های ما غیرقابل‌تغییر نیستند و با تلاش، می‌توانیم بهتر شویم و پیشرفت کنیم.
5_ بهبود تنبلی در کودکان با افزایش همدلی
تشخیص این که چرا یک کودک برای انجام فلان کار انگیزه و تمایل کافی ندارد دشوار خواهد بود؛ اما نکته کلیدی این است که به‌سادگی، بپذیرید کودک در این زمینه تنبلی می‌کند و این رفتار دلیلی دارد. با این دیدگاه، عصبانیت و ناامیدی احتمالی شما رفع خواهد شد و می‌توانید از موضع کنجکاوی به موضوع بپردازید. در این صورت، تنبلی کودکتان را بهتر درک خواهید کرد. برای افزایش همدلی با کودک تنبل، این توصیه‌ها را اجرا کنید:
- از او بپرسید چرا از انجام فعالیت سر باز می‌زند؟
- از او بپرسید چرا دلیلی برای انجام این کار نمی‌بیند و به نظرش بیهوده است؟
- اگر کودک نمی‌تواند بیهودگی فعالیت را از دیدگاه خودش ثابت کند، ارزش فعالیت را برای او توضیح دهید.
- اگر ضرورتی برای انجام فعالیت وجود ندارد، به کودک فشار نیاورید و کار را متوقف کنید.
سایر روش‌های برخورد صحیح با کودک تنبل به شرح زیر هستند:
- افزایش فعالیت‌های بدنی
- استفاده از روش‌های بهبود تنبلی مغز
- اصلاح رفتارهای خود به‌عنوان والدین
- قدردانی از تلاش کودک برای انجام کارها
- یادآوری دستاوردهای گذشته کودک به او
- فراهم‌کردن زمینه ارتباط او با کودکان فعال
- مشارکت‌دادن کودک در کارهای ساده خانه
- شناسایی و پرورش علایق و توانایی‌های کودک
- تعیین اهداف مشخص برای کودک و نظم‌دادن به زندگی او
- نشان‌دادن پیامدها و عواقب اهمال کاری، تنبلی و بی‌تفاوتی
- کمک به کودک در تقسیم کارها، برنامه‌ریزی روزانه و مدیریت زمان
- پرهیز از تنبیه، دعوا و شرمنده کردن کودک؛ مخصوصاً در مقابل دیگران
- کاهش میزان استفاده کودک از دستگاه‌های الکترونیکی و جایگزین‌کردن آن با فعالیت‌های جالب
کلام آخر
در نظر داشته باشید هر کودک منحصربه‌فرد است و راه‌حلی که برای یک کودک تنبل مفید واقع می‌شود، لزوماً برای دیگری مناسب نخواهد بود. شما به‌عنوان والد، باید زمان زیادی را صرف بررسی، ریشه‌یابی و یافتن عوامل احتمالی این رفتار مخرب کنید؛ سپس، با ترکیب روش‌های بیان شده در این مقاله و تجربیات و شناختی که از کودک خود دارید، به دنبال راه‌حلی برای بهبود تنبلی کودکان باشید. مراجعه به روانشناس (چه همراه با کودک چه در غیاب او) نیز بسیار مفید خواهد بود.
منابع
