درمان ADHD در مجموعه اقداماتی اعم از دارودرمانی، افزایش آگاهی و شرکت در جلسات روان‌درمانی با رویکرد شناختی رفتاری خلاصه می‌شود. باتوجه‌به اینکه این اختلال یک وضعیت مادام‌العمر است، درمان شناختی رفتاری بیش فعالی یکی از مهم‌ترین اقدامات برای بهبود علائم به شمار می‌رود.
تفاوت اصلی جلسه درمان شناختی رفتاری با سایر رویکردها در این است که شما به درد و دل یا صرفا بیان شرح‌حال نمی‌پردازید؛ بلکه ما به شما کمک می‌کنیم با بررسی رفتارهایتان، در دام چرخه‌های منفی نیفتید و بتوانید میزان واقعی بودن برداشت‌ها و افکارتان را نسبت به واقعیت بسنجید.
بیش فعالی چیست؟
بیش فعالی یا ADHD یک اختلال روانی و یک بیماری مغزی است که معمولا در کودکان بین 4 تا 17 سال ظاهر می‌شود. از علائم ADHD، می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- مشکل عدم تمرکز
- بی‌توجهی
- بیش فعالی فکری و جسمی
دانشمندان هنوز نمی‌دانند علت بیش فعالی چیست؟ بنابراین تمام استراتژی‌ها و قرص‌های درمان ADHD تنها بر کاهش و مدیریت علائم موثر هستند. برای کسب اطلاعات بیشتر در این زمینه، می‌توانید مطلب زیر را مطالعه کنید:
روان درمانی شناختی رفتاری یا CBT چیست؟
روان‌درمانی شناختی بر این مفهوم استوار است:
افکار، احساسات، حالت‌های بدن و اعمال فیزیکی شما به یکدیگر مرتبط هستند و افکار و احساسات منفی می‌توانند شما را در یک چرخه منفی به دام بیندازند.
هدف CBT، کمک به شما برای مقابله با مشکلات طاقت‌فرسا با استفاده از استراتژی‌های زیر است:
- تقسیم مشکلات بزرگ به مشکلات کوچک‌تر و برنامه‌ریزی برای رسیدگی به آن‌ها
- تفکیک مشکلات به بخش‌های جداگانه؛ مانند افکار، احساسات، اعمال فیزیکی
- تغییر الگوهای منفی رفتاری و شناسایی خطاهای شناختی
- شناسایی مشکلات خاص و تلاش برای حل آن‌ها؛ یعنی قرار نیست شما به‌صورت آزادانه درمورد هر چیزی صحبت کنید و جلسه به‌جای درمان، به سمت درد و دل برود.
در یک جلسه CBT، شما و روان‌درمانگرتان این حوزه‌ها را تجزیه تحلیل می‌کنید تا میزان واقعی بودن دیدگاه‌ها و افکار خود را نسبت به واقعیت بسنجید. سپس باید بررسی کنید توانایی تغییر کدام یک از مشکلات را دارید و روی بهبود آن تمرکز کنید.
- بیشتر بخوانید: نقش تغذیه در بیش فعالی
- بیشتر بخوانید:علائم بیش فعالی در کودکان زیر دو سال
- بیشتر بخوانید: تأثیرات بیش فعالی و تأخیر کلامی در زندگی
بررسی اصل اساسی درمان شناختی رفتاری بیش فعالی
این مثال را در نظر بگیرید:
محیط خانه شما برای یک فرد ADHD مناسب نیست. خانواده شما پرسروصدا هستند و رعایت حال شما را نمی‌کنند.
درصورتی‌که نتوانید از خانواده جدا شوید، محیط خانه یک مشکل غیرقابل‌حل است. بنابراین تمرکز روان‌درمانگر روی خروج شما از خانه یا گوش‌دادن به درد و دل شما نیست؛ بلکه روی بهبود مهارت‌های سازگاری با این فضای نامناسب خواهد بود. یکی از این مهارت‌های سازگاری به شرح زیر است:
معمولا انسان‌ها در مواجهه با هر اتفاقی، از یک چرخه عبور می‌کنند: اتفاق، فکر، احساس، واکنش بدن و رفتار. دانشمندان هنوز نمی‌دانند کدام یک از این پنج مورد شروع‌کننده چرخه است، اما همه ما به‌طورقطع آن را تجربه می‌کنیم. بگذارید این‌طور در نظر بگیریم که شروع این چرخه با “اتفاق” است:
- یک اتفاق رخ می‌دهد؛ مانند سروصدای شدید خانواده و رعایت‌نکردن شرایط شما.
- فکرهایی در واکنش به این اتفاق در سر شما می‌چرخند؛ آخر اینها چرا متوجه نمی‌شوند؟ برای من اهمیت قائل نیستند؟ مگر احمق هستند که نمی‌فهمند؟
- در واکنش به این افکار، شما احساساتی را تجربه می‌کنید؛ احساس خشم، ناراحتی، بی‌قراری و بیزاری
- احساسات می‌توانند باعث بروز واکنش‌های فیزیکی در بدن شما شوند؛ شما ممکن است شدیدا عرق کنید، دچار سردرد شوید، گریه کنید یا رنگ صورتتان سرخ شود.
- در نهایت، این چرخه به رفتار شما منتهی می‌شود؛ یعنی در نتیجه آن اتفاق، افکار، احساسات و واکنش‌های فیزیکی، شما از اتاق بیرون می‌روید و یک دعوای حسابی راه می‌اندازید.
در رویکرد CBT ما تلاش می‌کنیم این چرخه را به شما بشناسانیم؛ بنابراین از شما می‌خواهیم در زمان بروز یک اتفاق ناراحت‌کننده، کمی آرام باشید و به‌عنوان راهکاری برای درمان ADHD، به‌صورت کتبی به این سوالات پاسخ بدهید:
- چه اتفاقی افتاده است؟
- چه در سرم می‌گذرد؟
- چه احساساتی را تجربه میکنم؟
- الان می‌خواهم چه‌کار کنم؟
با پاسخ به این سوالات، 2 اتفاق مهم می‌افتد:
- به‌عنوان یک فرد ADHD، شما افکار زیاد و پریشانی دارید. در حال عصبانیت، سرعت این افکار بالاتر هم می‌رود؛ بنابراین، عمل نوشتن باعث می‌شود سرعت فکرکردن شما پایین بیاید و کمی منطقی‌تر شود.
- شما با پاسخ به این سوالات، شرح کاملی از اتفاق و واکنش‌های خودتان دارید و تا حد زیادی، متوجه می‌شوید آیا زیاده‌روی کرده‌اید یا خیر.
هر 5 مورد این چرخه، روی یکدیگر تاثیرگذارند و می‌توانند شروع کننده چرخه باشند. شما با شناسایی عناصر این چرخه و روحیات خودتان، می‌توانید متوجه شوید که در کدام مرحله، توانایی بیشتری در مدیریت خود دارید. به‌عنوان‌مثال، افکار و احساسات برای شما غیرقابل‌کنترل هستند و مدام در ذهنتان می‌چرخند؛ اما به هر سختی که باشد، اختیار رفتارتان را دارید. پس بگذارید هر چه فکر و احساس هست بچرخد و نوشته شود، اما به دنبال یافتن راهکارهایی برای کنترل رفتارتان باشید. (منبع 1، 2)
- بیشتر بخوانید: تفاوت بیش فعالی و شیطنت در کودکان
- بیشتر بخوانید: ویتامین ها و مکمل ها برای بیش فعالی
- بیشتر بخوانید: بیش فعالی تا چه سنی ادامه دارد؟
درمان شناختی رفتاری بیش فعالی چه کاربردی دارد؟
هدف نهایی درمان شناختی رفتاری این است که از شما یک تراپیست کوچک بسازد! در طول دوره درمان، شما با مشکلاتتان، علت بروز آن‌ها، روحیات خود و نحوه برخورد و رویارویی با مشکلات آشنا خواهید شد. حالات شما در طول زمان تغییر می‌کنند، اما راهکارهایی که یاد می‌گیرید ماندگار خواهند بود؛ بنابراین بعد از دوره درمان، شما توانایی مدیریت مشکلات و علائم خود را دارید و تا حد زیادی، از پس خودتان برخواهید آمد. رویکرد CBT به شما کمک می‌کند کم‌کم به نقطه‌ای برسید که بتوانید بدون کمک روان‌درمانگر، با مشکلات مقابله کنید.
کارشناسان می‌گویند افراد مبتلا به ADHD زمان زیادی را صرف putting out fires می‌کنند؛ ترجمه تحت‌اللفظی این اصطلاح می‌شود خاموش‌کردن آتش. putting out fires به شرایطی اشاره دارد که در آن، فرد مبتلا به ADHD با سرعت زیادی به مسئله‌ای ناخوشایند فکر می‌کند و پشت‌سرهم نتیجه‌های منفی می‌گیرد که بر آتش عصبانیت او بنزین می‌ریزند! نهایتا فرد آرام می‌شود و می‌فهمد این نتیجه‌های منفی منطقی و واقعی نبودند، اما آتشی که بر پا کرده است (رفتارهایش نسبت به دیگران، فوران احساسات خودش و غیره) خیلی هم واقعی هستند! حالا باید دوباره زمان بگذارد و این آتش را خاموش کند. درمان شناختی رفتاری بیش فعالی افکار و اعمال شما را به‌گونه‌ای تغییر می‌دهد که اصلا این آتش‌ها روشن نشوند. (منبع: Webmd)
برخلاف سایر روش‌های روان‌درمانی، متد CBT به‌جای تمرکز روی مسائل گذشته، با مشکلات فعلی شما سروکار دارد. البته در این متد، ما نقش پررنگ اتفاقات گذشته در شکل‌گیری مشکل شما را نادیده نمی‌گیریم؛ بلکه صرفا معتقدیم باید روی مسائلی تمرکز کرد که توانایی تغییر و بهبود آن‌ها را داریم. در این متد، دادن راهکارها، تکالیف و تمرین روزانه برای بهبود وضعیت ذهنی شما بخش مهمی از پروسه درمان خواهد بود و همکاری متعهدانه شما را می‌طلبد.
مطالعات متعدد بر اثرگذاری بالای CBT نسبت به سایر اشکال و متدهای روان‌درمانی و داروهای روانپزشکی تاکید دارند. CBT رویکردی مبتنی بر تحقیقات و عملکرد بالینی است و شواهد علمی زیادی برای اثبات مزایای آن در دسترس است. در حین روان‌درمانی، مصرف قرص ADHD نیز توصیه می‌شود. (منبع 1، 2)
- بیشتر بخوانید: علائم بیش فعالی در دختران
- بیشتر بخوانید: بازی درمانی بیش فعالی
روان درمانی شناختی رفتاری چگونه به کاهش علائم ADHD کمک می‌کند؟
در این شیوه روان‌درمانی، ما باور داریم که مشکلات روان‌شناختی افراد تا حد زیادی بر اساس شیوه‌های فکری معیوب، خطاهای شناختی و الگوهای رفتاری آموخته شده است؛ بنابراین، روان‌درمانگر تلاش می‌کند با شناسایی الگوهای رفتاری معیوب، روش‌هایی برای کنارآمدن با آن‌ها و درمان انواع بیش فعالی به شما بیاموزد. استراتژی‌های مورداستفاده در درمان شناختی رفتاری بیش فعالی برای تغییر الگوهای تفکر به شرح زیر هستند:
1. شناخت خود
روان‌درمانگر به شما کمک می‌کند تا خطاهای شناختی و الگوهای رفتاری نامناسب خود را بشناسید. سپس، دیدگاه شما را در زمینه‌های مختلف باتوجه‌به این خطاها بررسی می‌کند. در نهایت، اتفاقات را مجددا و در حضور شما ارزیابی می‌کند تا متوجه شوید خطاهای شناختی تا چه حد بر دیدگاه و قضاوت شما تاثیر گذاشته‌اند.
به‌عنوان‌مثال، یکی از مخرب‌ترین رفتارهای افراد مبتلا به ADHD، اهمال‌کاری است. اگر از آن‌ها بپرسید چرا انجام کار را به تاخیر می‌اندازند، احتمالا می‌گویند:
- نمی‌دانم از پسش برمی‌آیم یا نه. (به توانایی‌های خودش اعتماد ندارد، با اینکه بارها خلاف آن به او ثابت شده است.)
- بهتر است زمانی شروع به کار کنم که شرایط بهتر باشد. (شرایط روحی، مرتب بودن اتاق، دوش‌گرفتن و شروع از شنبه!)
- نباید آن‌قدر همه چیز سخت باشد. (مقاومت و لج کردن)
اینها تنها گوشه‌ای از احساسات و حرف‌های فرد مبتلا هستند، اما خطاهای شناختی زیر را نشان می‌دهند:
- تفکر هیچ یا همه چیز؛ هر چیز کمتر از کامل، شکست بی‌چون‌وچرا است.
مثال: امروز باید ساعت 2 تا 4 مطالعه میکردم. الان دو و نیم است. پس قیدش را میزنم و فردا از اول شروع میکنم.
درستش این است که به فکر نیم ساعت ازدست‌رفته نباشد و بقیه زمان را دریابد.
- بی‌توجهی به امر مثبت؛ با بی‌ارزش شمردن تجربه‌های مثبت، اصرار بر مهم نبودن آن‌ها دارد.
مثال: درست است که قبلا بارها گزارش کارم را در زمان محدود به بهترین شکل ممکن انجام دادم و بازخورد خوبی گرفتم، اما هر دفعه احساس ناتوانی شدیدی به من هجوم می‌آورد و جلوی شروع کار را می‌گیرد.
یک فرد نرمال از کمبود زمان عصبانی می‌شود، اما بلافاصله به‌خاطر می‌آورد که توانایی انجام کار را دارد و قبلا بارها آن را انجام داده است؛ بنابراین، وقتش را با عصبانیت تلف نمی‌کند و هر چه سریع‌تر سراغ کارش می‌رود.
- “باید“ها؛ انتظار دارد اوضاع همان‌طور که او می‌خواهد باشد و در غیر این صورت، حال‌وروز بدی خواهد داشت. عبارت‌های باید دار که بر ضد شما به کار می‌روند، منجر به بروز احساساتی مانند تقصیر، ناامیدی و درماندگی خواهند شد. اگر بر ضد اطرافیان باشند نیز منجر به خشم و دلسردی می‌شوند.
مثال: وقتی فرد ADHD می‌گوید: نباید آن‌قدر سخت باشد، در حال سرزنش خود و دیگران است. اگر بیشتر درس می‌خواند، به‌موقع کارش را انجام می‌داد، انتخاب‌های بهتری داشت یا اگر دیگران کمی منصف بودند و او را درک می‌کردند، کار آن‌قدر سخت نبود. در این بخش، به احساس پررنگ حق‌به‌جانب بودن مبتلایان به ADHD نیز توجه داشته باشید.
یک فرد نرمال هم بایدونبایدهای زیادی دارد؛ اما این موارد به صورتی نیستند که در کار و عملکرد او اختلال ایجاد کنند و منجر به دلسردی و خشم و او شوند. فرد نرمال با وجود بایدها، پذیرش بالایی دارد. اگر خوب درس نخوانده باشد، تلاش نکرده باشد یا حتی دیگران بی‌انصاف باشند، باز هم حقیقت را می‌پذیرد که اوضاع همین است که است و برای تغییر و بهبود آن تلاش می‌کند؛ نه اینکه زانوی غم بغل بگیرد و از عالم‌وآدم شاکی شود!
2. شناخت دیگران
روان‌درمانگر شما را به درک بهتر رفتار و انگیزه دیگران تشویق می‌کند. این مورد تا حد زیادی ناشی از استراتژی اول است که در آن، به خطاهای شناختی خود پی برده بودید. حالا باید به خطاهای شناختی اطرافیانتان پی ببرید تا بهتر دلیل رفتارهایشان را بفهمید و کمتر بابت آن‌ها عصبانی و دلسرد شوید.
3. استفاده از مهارت‌ها
روان‌درمانگر به شما کمک می‌کند از لاک خودتان بیرون بیایید و از مهارت‌های حل مسئله‌ای که یاد گرفتید در برخورد و رویارویی با موقعیت‌های دشوار استفاده کنید.
مثال: برای یک فرد مبتلا به ADHD، دریافت اطلاعات به‌صورت شنیداری بسیار دشوار است؛ به همین دلیل ممکن است تحت هیچ شرایطی حاضر به برقراری تماس تلفنی نباشد. در این شرایط، روان‌درمانگر بعد از شناسایی این مشکل و توضیح ریشه احتمالی آن، راهکارهایی برای بهبود این رفتار شما ارائه می‌دهد. سپس، برای شما تکلیفی در نظر می‌گیرد که در طی آن، این راهکارها را تمرین کنید. مثلا، باید در این هفته حداقل 3 بار تماس تلفنی به مدت 10 دقیقه داشته باشید.
4. ایجاد حس ارزشمندی و اعتماد‌به‌نفس
یکی از پیشنهادهای اصلی روان‌درمانگر، انجام فعالیت‌ها و قرارگرفتن در موقعیت‌هایی است که در آن‌ها، به شما ثابت می‌شود آدم توانمندی هستید. این مسئله جدا از رویارویی با “ترس‌ها” است.
به‌عنوان‌مثال، افرادی که از صحبت در جمع امتناع می‌کنند به دودسته تقسیم می‌شوند:
- افرادی که می‌ترسند قضاوت شوند و صحبت در جمع آن‌ها را مضطرب می‌کند،
- افرادی که توانایی و دانش صحبت در جمع را دارند، اما بدون اینکه دلیلش را بدانند سکوت می‌کنند و دیده نمی‌شوند.
در مورد دوم، افراد به خودشان باور ندارند. فکر نمی‌کنند حرف آن‌ها به‌اندازه کافی مهم یا جالب باشد و شدیدا باور دارند نمی‌توانند خوب صحبت کنند و کسی مایل به شنیدن حرفشان نیست؛ درحالی‌که کاملا توانایی خوب و روان صحبت‌کردن، انتقال مطالب و کنترل افراد در جمع را دارند. در این موارد، روان‌درمانگر از شما می‌خواهد در شرایط مختلف، این ترس را کنار بگذارید و در جمع صحبت کنید تا توانایی‌تان به خودتان ثابت شود! قدم اول می‌تواند از صحبت در جمع‌های دوستانه شروع شود و تا کنفرانس‌دادن در دانشگاه ادامه‌دار باشد. (منبع 1)
کلام آخر
درمانگر CBT بر آنچه در زندگی فعلی فرد می‌گذرد تاکید می‌کند، نه آنچه قبلا اتفاق افتاده و شما را به این حال‌وروز انداخته است. تمرکز درمان شناختی رفتاری بیش‌فعالی بر حرکت روبه‌جلو و حل مشکلات فعلی خواهد بود. این رویکرد یکی از موثرترین متدها در کنترل علائم ADHD است و مصرف دارو در کنار آن، بسیار کمک‌کننده خواهد بود. توجه داشته باشید که درمانگر نیاز دارد از شما و زندگی‌تان شناخت نسبی و درستی پیدا کند؛ بنابراین جلسات اول روند کندی خواهند داشت. اگر صبور باشید و از این مرحله عبور کنید، دری رو به دنیای جدید و پر از آرامش برایتان باز خواهد شد.
5 پاسخ
مقاله‌ات خیلی خوب بود. درمان شناختی رفتاری برای بیش فعالی همیشه برام یه سوال بود که چطور میتونه کمک کنه. تو مقاله‌ات خیلی دقیق توضیح دادی که چطور این روش میتونه به فرد کمک کنه که بهتر تمرکز کنه و رفتارش رو کنترل کنه. خیلی استفاده کردم از مطالبی که نوشتی.
خیلی خوب توضیح دادی که درمان شناختی رفتاری چطور میتونه کمک‌کننده باشه. من همیشه فکر میکردم که فقط داروها برای درمان بیش فعالی موثرن، اما حالا فهمیدم که این نوع درمان هم خیلی تاثیر داره. مقاله‌ات واقعا مفید بود. ممنون از اطلاعات کامل و دقیق!
مقاله خیلی خوبی بود. به همه پیشنهاد میکنم بخونن.
خیلی جالب بود، مرسی که این موضوع رو توضیح دادی.
مقاله‌ات خیلی کامل و واضح بود، ممنون!