علت بیش فعالی چیست؟

اختلال بیش فعالی موارد مهمی مانند تمرکز، رفتارهای تکانشی و سطح انرژی کودک را تحت‌تاثیر قرار می‌دهد که در روند رشد و بهبود شخصیتش نقش مهمی ایفا خواهند کرد. طبق مطالعات، حدود 1 تا 3 درصد کودکان از این اختلال رنج می‌برند و این آمار روبه‌افزایش است. باتوجه‌به تاثیرات منفی این اختلال در روند رشد کودکان و کیفیت زندگی آن‌ها در بزرگسالی، سوال مهمی در ذهن روان‌شناسان شکل گرفت: علت بیش فعالی چیست؟

• مسائل ژنتیکی و ارثی
• عملکرد و ساختار مغز؛ مانند تفاوت در سایز مغز، عدم تعادل انتقال‌دهنده‌های عصبی، آسیب به مغز
• قرارگرفتن در معرض خطرات محیطی (مانند سرب) در دوران بارداری یا در سنین پایین
• مصرف الکل و تنباکو در دوران بارداری توسط والدین
• زایمان زودرس
• وزن کم هنگام تولد
• مواردی مانند تماشای تلویزیون، مصرف شکر و هرج‌ومرج‌های خانوادگی عامل بروز ADHD نیستند؛ اما مشوق بروز و شدت‌گرفتن علائم آن خواهند بود.

علت اختلال ADHD چیست؟

با توجه به پاسخ سوال ADHD چیست؟، علت به وجود آمدن بیش فعالی، مانند سایر اختلالات پزشکی، تحت‌تاثیر چند عامل مختلف است؛ مانند ژنتیک، عوامل ارثی و غیر ارثی و تاثیرات متقابل تمام این موارد با یکدیگر؛ بنابراین، هیچ علت واحد و قاطعی برای بروز اختلال ADHD وجود ندارد.

به همین ترتیب، قرارگرفتن در معرض یکی از این عوامل لزوما به معنای ابتلای فرد به این اختلال نخواهد بود. از طرفی، در بین مبتلایان به ADHD افرادی وجود دارند که در معرض هیچ یک از عوامل احتمالی بروز این اختلال نبوده‌اند! بنابراین علت بیش‌فعالی کودکان و بزرگسالان همچنان یک معما است. (منبع)

در پاسخ به سوال علت بیش فعالی چیست؟ تقریبا تمام متخصصان روی این مسئله توافق دارند که زمینه بروز اختلال ADHD در افراد مبتلا، از بدو تولد وجود داشته است؛ با این حال اغلب تا زمانی که کودکان به سن مدرسه نرسند قابل مشاهده نخواهد بود. (منبع: Healthy Children)

پیچیدگی دیگری که در این زمینه وجود دارد، در مورد اثرات مخاطره‌آمیز این عوامل با عوامل محیطی است. به‌عنوان‌مثال، افرادی که ژن‌های عامل این اختلال را داشته باشد لزوما دچار ADHD نمی‌شوند. اما اگر همین افراد در یک محیط سمی رشد کنند و دچار ناملایمات روانی شوند، به‌احتمال زیاد علائم ADHD در آن‌ها بروز خواهد کرد.

• بیشتر بخوانید: نقش تغذیه در بیش فعالی
• بیشتر بخوانید:علائم بیش فعالی در کودکان زیر دو سال
• بیشتر بخوانید: تأثیرات بیش فعالی و تأخیر کلامی در زندگی

علت بیش فعالی چیست؟

بروز این اختلال یک علت واحد ندارد، بلکه نتیجه مجموعه‌ای از عوامل متنوع است. منشا اصلی ADHD هنوز ناشناخته است؛ اما در زمان نوشتن این مقاله، موارد زیر به‌عنوان محتمل‌ترین عوامل بروز ADHD معرفی می‌شوند:

1. ژنتیک

طبق بررسی‌های انجام شده و مشاهدات پژوهشگران در طی سال‌ها، بروز اختلال ADHD تا حد زیادی به مسائل ژنتیکی و ارثی بستگی دارد. در طی این مطالعات، خانواده‌های زیادی در طی سال‌ها و نسل‌های مختلف مورد بررسی و مشاهده قرار گرفتند. نتایج این مطالعات به طور خلاصه به شرح زیر هستند:

• درصورتی‌که اعضای درجه یک خانواده (پدر، مادر، خواهر و برادر) دچار این اختلال باشند، احتمال ابتلای فرد به این اختلال 2 تا 8 برابر برآورد می‌شود.
• جفت‌های دوقلو تک تخمکی نرخ تطابق بسیار بالاتری برای احتمال ابتلا به ADHD در مقایسه با جفت‌های دوقلو جفت تخمکی نشان داده‌اند. (احتمال ابتلای دوقولوهای همسان بیشتر از دوقولوهای غیرهمسان است؛ زیرا دوقلوهای همسان ژن‌های یکسانی دارند.)
• در خانواده‌هایی که فرزندهایی را به سرپرستی گرفته بودند، میزان این تطابق با هر دو والدین بررسی شد. در بیشتر موارد، والدین بیولوژیکی دچار ADHD این اختلال را به فرزند خود منتقل کرده بودند.

این یافته‌ها نشان می‌دهند که مسائل ژنتیکی و ارثی نقش مهمی در بروز فنوتیپ‌های بالینی دارند. به‌طورکلی، میانگین وراثت‌پذیری اختلال ADHD در زمان نوشتن این مطلب، 74 تا 79 درصد تخمین زده می‌شود. همچنین مقالات اخیر در سال 2023 نشان داده اند حدود 7300 نوع ژن قابلیت بروز و افزایش ریسک ابتلا به این اختلال را دارند.

بنابراین در حال حاضر، معتقدیم ژنتیک یکی از مهم‌ترین عوامل بروز این اختلال است؛ اما تکلیف 21 درصد دیگر چه می‌شود؟

2. عملکرد و ساختار مغز

در پاسخ به سوال علت بیش فعالی چیست؟ فهمیدیم که حدود 79 درصد این اختلال جنبه ارثی و ژنتیکی دارد؛ اما 79 درصد برای محققان کافی نبود، زیرا همچنان تعداد افرادی که بدون عامل ژنتیکی دچار ADHD می‌شدند بالاتر می‌رفت؛ بنابراین، پژوهشگران این بار به بررسی مغز انسان‌ها رو آوردند. در این تحقیقات، مغز افراد سالم و مغز افراد مبتلا به این اختلال از جنبه‌های مختلف بررسی و به چالش کشیده شدند. نتایج این تحقیقات به طور خلاصه به شرح زیر است:

2.1. تفاوت در سایز مغز

مطالعات مربوط به اسکن مغز در سال 2017 نشان داده است که حجم یا بخش‌هایی از یک مغز ADHD نسبت به یک مغز سالم کوچک‌تر هستند. این بخش‌ها به شرح زیر هستند:

• دمی و پوتامن؛ مسئول هماهنگی‌های حرکتی
• اکومبنس؛ مسئول پردازش پاداش
• آمیگدال؛ مسئول تنظیم هیجانات
• هیپوکامپ؛ مسئول احساسات و انگیزه

باتوجه‌به این مسئله، امروزه تا حد زیادی باور داریم که ADHD باعث تاخیر در رشد و بلوغ چندین ناحیه مغز می‌شود.

2.2. عدم تعادل در انتقال‌دهنده‌های عصبی

مطالعات دیگر در سال 2009 نشان داده‌اند که افراد مبتلا به ADHD معمولا دچار عدم تعادل در سطح انتقال‌دهنده‌های عصبی هستند، یا مغز به درستی به این انتقال‌دهنده‌ها واکنش نمی‌دهد؛ مانند دوپامین که منبع احساس لذت، انگیزه، پاداش، عملکرد حرکتی، حافظه و تمرکز و عملکرد اجرایی است.

• بیشتر بخوانید: تفاوت بیش فعالی و شیطنت در کودکان
• بیشتر بخوانید: ویتامین ها و مکمل ها برای بیش فعالی
• بیشتر بخوانید: بیش فعالی تا چه سنی ادامه دارد؟

2.3. آسیب به مغز

طبق مطالعاتی که سال 2018 روی کودکان 3 تا 7 سال انجام شد، آسیب مغزی تروماتیک (TBI) یکی از عوامل بروز ADHD است. این آسیب، روی نحوه عملکرد مغز تاثیر می‌گذارد و تا 7 سال بعد از آسیب، خطر ابتلا افزایش پیدا می‌کند. مطالعات نشان دادند حدود 62 درصد از کودکانی که این آسیب را تجربه کردند، بعدا به این اختلال دچار شدند.

طبق یک بررسی دیگر در سال 2018 و در نتیجه مطالعات MRI عملکردی (fMRI)، محققان به این نتیجه رسیدند که یک مغز ADHD به احتمال زیاد در شبکه‌های مغزی مشخصی دچار مشکل خواهد شد؛ مانند شبکه‌هایی که مسئول کنترل تمرکز، کنترل شناختی، زمان‌بندی، پردازش پاداش، تصمیم‌گیری و حافظه فعال هستند.

3. عوامل محیطی

جدا از آسیب‌های درونی، برخی از عوامل محیطی نیز در بروز اختلال ADHD نقش دارند:

• درصورتی‌که والدین عادت به مصرف الکل داشته باشند، فرزندان 1.55 برابر بیشتر به این اختلال مبتلا خواهند شد.
• درصورتی‌که مادر زمان بارداری اقدام به مصرف دخانیاتی مانند سیگار کند یا در معرض دود دسته دوم باشد، فرزند او 2.64 برابر بیشتر به این اختلال مبتلا خواهد شد.
• قرارگرفتن در معرض مواد شیمیایی خاص، مانند سرب و برخی از سموم دفع آفات، مانند آفت‌کش‌های ارگانوفسفره، در رشد مغز و نوروتوکسین‌ها تاثیر می‌گذارد و احتمال بروز ADHD را بالا می‌برد.
• برخی از مشکلات زمان زایمان نیز ممکن است در بروز این اختلال نقش داشته باشند؛ مانند وزن کم در زمان تولد، نرسیدن اکسیژن به مغز، زایمان سزارین و تولد زودرس.
• آسیب‌های روحی (تروما) نیز احتمالا در بروز این اختلال نقش دارند.

در نظر داشته باشید که تمام این موارد، در حد حدس و گمان و بر اساس مطالعات پراکنده هستند و قطعیت کافی ندارند. برای دریافت اطلاعات بیشتر در این موارد با پزشک خود در تماس باشید.

آیا تماشای طولانی مدت تلویزیون یکی از علائم اختلال کم توجهی ـ بیش فعالی است؟

هنوز دلیل قطعی برای رد یا پذیرش این فرضیه وجود ندارد، اما طبق بررسی‌های انجام شده، کودکان و خردسالانی که زیاد به صفحه تلویزیون نگاه می‌کنند بیشتر در معرض ابتلا به این اختلال هستند.

به‌طورکلی، تماشای تلویزیون، بازی‌های ویدئویی و فعالیت‌هایی ازاین‌دست، مغز کودکان را به‌اندازه کافی درگیر نمی‌کنند. در زمان انجام بیشتر این فعالیت‌ها، کودک تماشاگر است و هر واکنش احتمالی را از طریق دکمه‌ها ابراز می‌کند. در نتیجه، بخش‌های مختلف مغز کودک در زمان مناسب رشد نمی‌کنند.

این مسئله در حد یک فرضیه است و هنوز  اثبات نشده است. احتمال بروز اضطراب، افسردگی، چاقی، اختلالات ای دی اچ دی و خواب در اثر انجام این فعالیت‌ها بسیار بالا می‌رود؛ بنابراین آکادمی اطفال آمریکا به والدین توصیه می‌کند کودک زیر 2 سال خود را تاحدامکان از این فعالیت‌ها دور نگه دارند.

آیا ممکن است این اختلال در بزرگسالی شروع شود؟

محققان موسسه روانپزشکی، روان‌شناسی و علوم اعصاب King’s College London، تحقیقاتی به رهبری Jessica C. Agnew-Blais انجام دادند. در این تحقیقات دریافتند که تقریبا 70 درصد از بزرگسالان جوان مبتلا به ADHD در هیچ یک از ارزیابی‌های دوران کودکی خود شامل معیارهای این اختلال نبودند.

این بزرگسالان دارای علائم بسیار شدیدی بودند که راه را برای بروز سایر اختلالات مانند افسردگی و اضطراب نیز باز کرده بود. در نتیجه، محققان به این نتیجه رسیدند که برای برخی افراد، ADHD در بزرگسالی چیزی فراتر از ادامه اختلال‌های کودکی است و می‌تواند بسیار جدی‌تر باشد.

• بیشتر بخوانید: علائم بیش فعالی در بزرگسالان
• بیشتر بخوانید: درمان بیش فعالی در بزرگسالان
• بیشتر بخوانید: درمان شناختی رفتاری بیش فعالی
• بیشتر بخوانید: درمان خانگی بیش فعالی در کودکان

آیا ممکن است این اختلال خود به خود در فرد درمان شود؟

در گذشته باور بر این بود که این اختلال در سال‌های نوجوانی و بزرگسالی از بین می‌رود یا علائم آن کمتر می‌شوند. تحقیقات اخیر ثابت کرده‌اند که این اختلال با افزایش سن برطرف نمی‌شود؛ بلکه علائم آن به دلایل مختلفی عود می‌کنند یا دچار تغییر می‌شوند. به‌طورکلی، حدود 60 درصد از کودکان مبتلا به این اختلال هنوز در بزرگسالی علائم داشتند و از این تعداد، حدود 40 درصد علائم شدیدتری را تجربه می‌کردند. اما این یافته‌ها کاملا درست نیستند و بارها توسط تحقیقات دیگر تایید و رد شده‌اند.

روش تشخیص و تست بیش فعالی

درصورتی‌که نسبت به ابتلای خود یا کودکتان به اختلال ADHD مشکوک هستید، باید به پزشک مراجعه کنید. شما می‌توانید قبل از مراجعه به پزشک، از تعدادی تست بیش فعالی آنلاین استفاده کنید تا یک ارزیابی کلی و اولیه از علائم نگران‌کننده خود داشته باشید.

تشخیص دقیق ابتلای افراد (مخصوصا کودکان) به اختلال ADHD فرایندی دقیق شامل چندین مرحله است. در واقع، هیچ آزمایش یا تست واحد و مشخصی برای تشخیص این اختلال وجود ندارد؛ زیرا بسیاری از علائم آن با سایر اختلالات، مانند افسردگی، اضطراب، مشکلات خواب و غیره همپوشانی دارند. مراحل این فرایند به‌طورکلی شامل معاینه‌های پزشکی، تست‌های شنوایی، بینایی و نوار مغزی، بررسی سوابق خانوادگی، بررسی الگوی رفتاری کودک در مدرسه و چک‌لیست‌های متعدد برای ارزیابی علائم ADHD خواهد بود.

آیا این اختلال قابل درمان است؟

برای یافتن درمان هر بیماری، باید به دنبال منشا بروز آن باشیم. متاسفانه هنوز پاسخ درستی برای سوال علت بیش فعالی چیست؟ نداریم. منشا بروز ADHD تا به امروز ناشناخته باقی مانده است و تمام یافته‌های علمی در این زمینه، اثبات نشده‌اند. در حال حاضر، درمان ADHD، در بزرگسالان ترکیبی از روش‌های مختلف مانند دارودرمانی، آموزش مهارت‌ها و مشاوره روان‌شناختی است.

به‌طورکلی، این اختلال درمانی ندارد؛ اما علائم آن با مصرف قرص ای دی اچ دی و سایر روش‌ها بهبود میابد. با مصرف این قرص‌ها، مغز شما آماده دریافت مشاوره و آموزش‌هایی برای کنترل این علائم خواهد شد. سپس می‌توانید با صلاحدید پزشک، مصرف آن‌ها را قطع کنید.

کلام آخر

پاسخ به سوال علت بیش فعالی چیست؟ مفصل است! این اختلال، دلایل بروز و راه درمانش همچنان برای محققان این حوزه یک راز سربه‌مهر محسوب می‌شود؛ اما به این معنا نیست که شما باید از روش‌های درمانی فعلی پرهیز کنید. روش‌ها و داروها در طول زمان بهبود پیدا می‌کنند؛ اما شما حال را دریابید و برای بهبود شرایطتان تلاش کنید.

منابع

• https://www.mayoclinic.org/diseases-conditions/adhd/symptoms-causes/syc-20350889
• https://www.healthline.com/health/adhd#causes